Business Economics (Marathi Version)-munotes

Page 1

1ÒekeÀjCe -1
1
ÒemleeJevee : meceûeue#eer DeLe&Meem$e
IeìkeÀ j®evee :
1.1 ÒemleeJevee
1.2 met#ce DeeefCe meceûe DeLe&Meem$e
1.3 meceûeue#eer DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer
1.4 meceûeue#eer DeLe&Meem$ee®es cenÊJe
1.5 meceûeue#eer DeLe&Meem$ee®³ee ce³ee&oe
1.6 GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
1.7 yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
1.7.1 efÜ#es$eer³e (oesve #es$eer³e) GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
1.7.2 ef$e#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
1.7.3 Kegu³ee (cegkeÌle) DeLe&J³eJ emLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
1.8 je<ì^er³e GlHeVe
1.9 je<ì^er³e GlHeVee®³ee J³eeK³ee
1.10 je<ì^er³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevee
1.11 je<ì^er³e GlHeVee®es ceeHeve
1.11.1 je<ì^er³e GlHeVe ceeHevee®³ee He×leer
1.12 je<ì^er³e GlHeVe ceeHeveeleer ue De[®eCeer
1.13 meejebMe
1.14 ÒeMve
1.1 ÒemleeJevee
Flej meeceeefpekeÀ µeem$eebÒeceeCes®e DeLe&µeem$e ns megOoe SkeÀ ceev³elee HeeJeuesues meeceeefpekeÀ
µeem$e Demetve l³eeceO³es ceeveJee®³ee DeeefLe&keÀ Jele&vee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. ceeveJeer iejpee Dece³ee&oe
Demetve l³ee iejpeeb®eer Hegle&lee keÀjCeejer meeOeves cee$e ce³ee&efole Demeu³eeves ceeveJeuee DeeHeu³ee DeeefLe&keÀ
peerJeveele DeveskeÀ mecem³eebvee meeceesjs peeJes ueeieles. DeµeeJesUer Dece³ee&oe iejpee Je ce³ee&efole meeOeves
³eeb®ee cesU Ieeuetve cenlece meceeOeeve efceUefJeC³eemeeþer ceeveJeekeÀ[tve kesÀu³ee peeCeeN³ee Òe³elveeb®ee DeeefCe
efle®³ee DeeefLe&keÀ Jele&CetkeÀer®ee DeY³eeme DeLe&µeem$e kesÀuee peelees.munotes.in

Page 2

2ceeveJee®³ee ³ee DeeefLe&keÀ Jele&vee®es efJeµuesDeLe&µeem$eele ³ee HeOoleeRHewkeÀer Heg{erue oesve HeOoleer cenlJeHetCe& efJeµuesHeeJeuesu³ee Deensle.
De) meg#ce DeLe&µeem$e -(Micro Economics)
ye) meceûe DeLe&µeem$e -(Macro Economics )
1.2 meg#ce DeeefCe meceûe DeLe&µeem$e
meg#ce DeLe&µeem$eeuee®e Debµeue#eer, J³eäer efkebÀJee Jew³ekeÌleerkeÀ DeY³eeme HeOole ³ee veeJeebves
DeesUKeues peele Demetve meg#ce -DeLe&µeem$e ner DeLe&µeem$eer³e efJeµuesceeveueer peeles. Òeeb. j@ivej efÖeÀµe ³eebveer 1933 ceO³es ceO³es meJe&ÒeLece meg#ce Je meceûe DeLe&µeem$e ³ee
µeyodÒe³eesieeb®ee JeeHej kesÀuee.
meg#ce efkebÀJee Debµeue#eer DeLe&µeem$e (Micro) ne µeyo ûeerkeÀ YeeµeyoeHeemetve yeveuesue e Demetve l³ee®ee DeLe& Del³eble ueneve efkebÀJee íesìe Demee neslees. ³eeTueì meceûe
efkebÀJee mLetue DeLe&µeem$e DeLe&µeem$e (Macro) ne µeyo ûeerkeÀ Yeeyeveuesuee Demetve l³ee®ee DeLe& Del³eble ceesþe, J³eeHekeÀ efkebÀJ ee efJeµeeue Demee neslees.
meceûeue#eer DeLe&µeem$ee®³ee J³eeK³ee : -
meceûeue#eer DeLe&µeem$ee®³ee keÀener cenlJee®³ee J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) Òee. kesÀ. F. yeesefu[bie : -
’meceûeue#eer DeLe&µeem$ee®ee mebyebOe Jew³eeqkeÌlekeÀ HeefjceeCeebµeer ³esle veener lej les meceûe
HeefjceeCeebµeer mebyebefOele Demeles, Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHevveeµeer vemetve jeä^er³e GlHevveeµeer Demelees, efJeefµeä
Jemlet®³ee efkebÀceleerµeer ³esle veener lej meJe&meeOeejCe efkebÀcele HeeleUerµeer ³eslees; lemes®e J³eeqkeÌleiele
GlHeeoveeµeer vemetve jeeqä^³e GlHeeoveeµeer ³eslees.“
2) Òee. iee[&vej : -
’meceûeue#eer DeLe&µeem$e ns DeeefLe&keÀ HeefjceeCeeb®ee meceûe HeeleUerJej efJe®eej keÀ©ve les
DeeefLe&keÀ peerJevee®³ee meceûe yeeyeeRµeer mebyebefOele D emeles.“
3) Òee. ce@keÀe@vesue : -
’osµee®³ee DeLe&J³eJemLes®³ee j®eves®eer meJe&meeOeejCe ©HejsefceUtve DeLe&J³eJemLee le³eej Peeuesueer Demeles l³ee meceie´ebceOeerue mebyebOe ³eeb®³eeµeer meceûeue#eer
DeLe&µeem$ee® eemebyebOe ³eslees.“
meceûeue#eer DeLe&µeem$ee®eer Jewefµeä³es : -
Jejerue J³eeK³eeb®³ee mene³³eeves mLetue DeLe&µeem$ee®eer Het{erue Jewefµeä³es efometve ³esleele.munotes.in

Page 3

31) meceûeue#eer DeLe&µeem$eele mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee meceûeHeCes DeY³eeme kesÀuee p eelees.
2) meceûeue#eer DeLe&µeem$e ns meJe&meeOeejCe meceleesueeJej DeeOeeefjle Demeles.
3) meceûeue#eer DeLe&µeem$eele Jew³eeqkeÌlekeÀ ®eueeb®³ee (Variables) DeY³eemeeuee cenlJe veener.
4) meceûeue#eer DeLe&µeem$e ns DeefOekeÀ J³eeHekeÀ Deens.
5) meceûeu e#eer DeLe&µeem$eele SketÀCee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
1.3 meceûeue#eer DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer (SCOPE OF MACRO
ECONOMICS)
J³eeHleer®³ee ¢äerves meg×e meg#ce DeLe&Meeðe Je meceûe DeLe&Meeðe ³eele cegueYetle HeÀjkeÀ Deens.
meg#ce DeLe&Meeðeele SkeÀe IeìkeÀe®ee SkeÀe J³ekeÌleer®³ee GlHeVe, GHeYeesie, jenCeerceeve, ye®ele, iegbleJeCetkeÀ
HeeleUer®ee lemes®e SkeÀe Jemlet®es GlHeeove eEkeÀcele F. efJe®eej Je DeY³eeme kesÀuee peelees lej meceûe ue#eer
DeLe&Meeðeele osMee®es SketÀCe GlHeeove, GlHeVe, ye®el eiegbleJeCetkeÀ eEkeÀcele SketÀCe jepekeÀesceewêerkeÀ OeesjCe, Deblejjeä^er³e J³eeHeej F. ®ee J³eeHekeÀ mJe©Heele DeY³eeme kesÀuee peelees. DeMee meceûe
DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer Heg{erue lekeÌl³eeÜejs DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esF&ue.
meceûeue#eer DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer
meceûeue#eer DeLe& Meeðee®³ee J³eeHlee®es meefJemlej mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes oslee ³esF&ue.
1. GlHeVe Je jespeieej efme×eble:
meceûeue#eer DeLe&Meeðeele osMeeleerue GlHeVe HeeleUer Je jespeieej HeeleUer®ee DeY³ eeme keÀjleebveer
leer keÀMeeJej DeJeuebyetve Demeles Je leer®³ee ceO³es keÀMeecetUs yeoue nesleele ³ee®ee efJe®eej kesÀuee peelees. ³ee
efMeJee³e GHeYeesie, iegbleJeCetkeÀ HeÀueve ³eeb®ee ner DeY³eeme kesÀuee peelees. lemes®e ³ee Debleie&le ³esCeejs
J³eeHeej®e¬eÀe®es efme×eble ner GlHeVe Je jespeieej efJe2. meeceev³e cegu³e mleje®ee efme×ebleë
p³eele cegêecegu³ee®es efme×eble lemes®e ®eueveJee{, ®eueveIeì, F. ®ee ner DeY³eeme kesÀuee peelees.munotes.in

Page 4

43. DeeefLe&keÀ efJekeÀem ee®es efme×ebleë
meeOeejCele: ogmeN³ee cene³eg×eveblej efJekeÀemee®es DeLe&Meeðe ner SkeÀ veJeerve MeeKee efJekeÀmeerle
Peeueer. ¿ee Debleie&le efJekeÀmeveMeerue osMe Je efJekeÀmeerle osMee meboYee&le ueeiet He[CeeN³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
Je DeefOekeÀ J e=×er®³ee DeveskeÀ ÒeMveeb®ee DeY³eeme ³eele kesÀuee peelees.
4. meceäer efJelejCe efme×ebleë
je<ì^er³e GlHeVee®es GlHeeovee®³ee ®eejner IeìkeÀele cnCepes Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve
³eeceO³es Keb[, Jesleve, J³eepe DeeefCe veHeÀe ³ee mJe©Heele keÀMee ÒekeÀejs efJeYeepeve kesÀues peeles cnCepes
GlHeeove IeìkeÀebvee efceUCeejs ceesyeoues þjefJeC³eemeeþer meceûeue#eer DeLe&Meeðe GHe³eesieer He[les.
5. Deeblejjeä^er³e J³eeHeej efme×ebleë
Deeblejjeä^erJ³eeHeej efme×ebleeb®eer ®e®ee&meg×e meceûeue#e er DeLe&J³eJemLesle nesle Demeleevee efometve
³esles.
³ee efMeJee³e J³eJenejleesue Je efJeefvece³eoj osMeele DeeefLe&keÀ Je=×er keÀesCel³ee IeìkeÀebcegUs Ie[tve
³esT MekeÀles. ³ee meboYee&le meg×e ³eesi³e efJeMues6. J³eJenejleesue DeeefCe efJeefvece³e ojë
SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele SkeÀe osMeeves Flej osMeebyejesyej kesÀuesu³ee ¢M³e Jemlet Je De¢M³e
mesJeeb®³ee Dee³eele efve³ee&leer®ee J³eJenej ³eeb®ee meceeJesMe ³eele neslees. J³eJenejleesue legìer®ee De ens keÀer
Jee{eJ³ee®ee l³eeJe©ve l³eeb®³ee J³eJeneje®eer efoMee þjle Demeles. DeLee&le J³eJenejleesueeJej efJeefvece³e
oje®ee ÒeYeeJe He[lees. efJeefvece³e oj cnCepes oesve osMeeleerue ®eueveeb®eer p³ee ojeves osJeeCe IesJeeCe nesles.
lees oj nes³e. ³ee me Je& yeeyeeR®ee DeY³eeme meceûeue#eer DeLe&Meeðeele neslees.
7. DeeefLe&keÀ Je=×erë
DeeefLe&keÀ Je=×er DeeefCe Je=×er efJeDeY³eeme efJecnCetve DeesUKeues peeleele.
DeMee ÒekeÀejs meceûeue#eer DeLe&Meeðe meceûe HeeleUerJej DeveskeÀ yeeyeer®ee DeY³eeme keÀjles.
HeefjCeeceer ¿ee DeLe&Meeðee®eer J³eeHekeÀlee KetHe DeefOekeÀ Deens.
1.4 mece ûeue#eer DeLe&Meeðee®es cenÊJe (IMPORTANCE OF MACRO
ECONOMICS):
1. mejkeÀejuee GHe³egkeÌle:
osMee®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeemeeþer Meemeveeuee DeveskeÀ ÒekeÀej®eer OeesjCes jeyeJeeJeer ueeieleele.
mejkeÀejuee DeeefLe&keÀ OeesjCe efveef½ele keÀjleebvee S keÀe efJeefMeä SkeÀkeÀe®ee efJe®eej ve keÀjlee SketÀCe
mecetne®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. meceûeue#eer DeLe&Meeðeele meJe& SkeÀkeÀeb®ee meecegnerkeÀ efJe®eej Je
DeY³eeme kesÀuee peele Demeu³eecegUs DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJeleebvee mejkeÀejuee l³ee®ee GHe³eesie neslees.munotes.in

Page 5

52. meb®eeueve mecepetve IesCesë
met#ce DeLe&Meeðeele Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej SkeÀ SkeÀ IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀuee peele
Demeu³eecegUs mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®es mJe©He mecepet MekeÀle veener. Hejbleg meceûeue#eer DeLe&Meeðeele me Je&®e
SkeÀkeÀeb®ee SkeÀef$ele DeY³eeme kesÀuee peele Demeu³eeves DeLe&J³eJemLes®es meb®eeueve mebHetCe&HeCes mecepetve
IesC³eemeeþer ceole nesles.
3. met#ce DeLe&Meeðeeme GHe³egkeÌleë
met#ce DeLe&Meeðeele DeY³eemeues peeCeejs efve³ece ns meceûeue#eer DeLe &MeeðeeJej DeeOeeefjle
Deensle. Goe. met#ce DeLe&Meeðeeleerue ceeieCeer®ee efve³ece ceeb[leevee ÒeecegK³eeves meceepeeleerue DeveskeÀ
J³ekeÌleeR®³ee ceeieCeer®ee DeY³eeme keÀjeJee ueeielees DeeefCe Dee{UCeeN³ee ³ee meJe&meeceev³e ÒeJe=ÊeerJe©ve
ceeieCeer®e e efve³ece le³eej kesÀuee iesuee. DeLee&le efve³ecee®eer He[leeUCeermeg×e mecegne®³ee DevegYeJeeJej®e
DeeOeeefjle Demeles. DeMee ÒekeÀejs meceûeue#eer DeLe&Meeðe met#ce DeLe&Meeðeeme ceole keÀjles.
4. efJeMuesmet#ce DeLe&Meeðee ®³ee DeY³eemeeleie&le keÀener mebkeÀuHeveeb®es mHeäerkeÀjCe ns DeJeemleeefJekeÀ
ie=nerleeJej DeeOeeefjle efometve ³esles. Goe.. HetCe& jespeieej, HetCe& mHeOee& F. Hejbleg meceûeue#eer DeLe&Meem$eele
mebHetCe& DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee SkeÀ$e DeY³eeme kesÀue ep e e l eD e m e u ³ e e v e s l³eeb®ee Hee³ee DeJeemleJe ie=nerleeJej
vemeu³eeves les efJeMues5. jeä^er³e ÒeMve mees[efJeC³eemeeþerë
meceûeue#eer DeLe&Meeðe osMeeleerue meJe&®e yeeyeeR®ee SkeÀef$eleHeCes DeY³eeme keÀjerle Demeu³eec egUs
osMeeuee Yes[meeJeCeejs efJeefJeOe ÒeMve mecem³ee Goe. J³eeHeej ®e¬eÀ, yesjespeieejer, Ieìles. jeä^er³e GlHeVe
F. ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer efJeefJeOe GHee³eelcekeÀ ceeie& meg®eefJeC³ee®es keÀe³e& meceûeue#eer DeLe&Meeðe keÀjles.
6. DeLe&J³eJemLes®³e ek e À e c e e f i e j e r ® e sc e t u ³ e c e e H e v e ë
meceûeue#eer DeLe&MeeðeecegUs osMee®es SketÀCe jeä^er³e GlHeVe efkeÀleer Deens, l³ee®es
DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe GlHeVe ieìeleerue ueeskeÀebceO³es keÀMee He×leerves efJeYeepeve Peeuesues Deens ns
mecepetve Ieslee ³e sle Demeu³eecegUs jeä^er³e GlHeVee®³ee mene³³eeves DeLe&J³eJemLes®³ee keÀeceefiejer®es
cetu³eceeHeve Meke̳e nesles.
7. efJejesOeeYeemee®es mHeäerkeÀjCeë
met#ce DeLe&Meeðeele Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej keÀe{uesues efveDeLe&Meeðeele pemes®³ee lemes ueeiet He[le veenerle. Gueì ³eeletve efJejesOeeYeeme mHeä keÀjC³ee®es keÀece
meceûeue#eer DeLe&Meeðe keÀjles. Goe. met#ce ue#eer DeLe&Meeðeevegmeej SkeÀe GÐeesiemebmLes®³ee yeeyeleerle
jespeieej Jee{ keÀjleebvee Jesleve keÀHee le keÀ©ve peemleerle peemle ueeskeÀebvee jespeieej HegjefJeCes Meke̳e
Demeles. Hejbleg meceûeue#eer HeeleUerJej HetCe& osMeeleerue GÐeesieOebÐeeleerue Jesleve keÀHeele kesÀu³eeves jespeieej
Jee{C³eeSsJepeer IeìC³ee®eer Meke̳elee DeefOekeÀ Demeles. DeMee ÒekeÀej®ee efJejesOeeYeeme DeefOekeÀ
®eebieu³eeÒekeÀejs mHeä keÀjC³ee®es keÀe³e& meceûeue#eer DeLe&Meeðe keÀjles.munotes.in

Page 6

68. DeeefLe&keÀ mLew³e&ë
DeLe&J³eJemLes®³ee ieefleMeerue efJekeÀemeemeeþer DeeefLe&keÀ mLew³ee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
l³eemeeþer Deeef Le&keÀ mecem³ee mees[efJeCes iejpes®es Demeles. meceûeue#eer DeLe&Meeðeeves peeieeflekeÀ
ceneceboerveblej®³ee keÀeUele DeeefLe&keÀ mecem³ee mees[efJeC³ee®³ee ¢äerves cenÊJeHetCe& keÀe³e& kesÀues Deens.
9. J³eeJemeeef³ekeÀebvee GHe³egkeÌleë
osMeeleerue Ske tÀCe J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeJej osMeeleerue SketÀCe jespeieej, jeä^er³e GlHeVe,
SketÀCe ceeieCeer, J³eeHeej ®e¬eÀeleerue lespeer lemes®e ceboer, osMee®es ceewêerkeÀ OeesjCe lemes®e jepekeÀesF. ®ee HeefjCeece nesle Demelees. DeLee&le ³e e meJee&yeeyele HetJe& Deboepe yeebOetve J³eeJemeeef³ekeÀ Òeieleer
meeOeC³eemeeþer meceûeue#eer DeLe&Meeðe GHe³egkeÌle þjles.
10. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeë
meceûeue#eer DeLe&Meeðeele osMeeleerue SketÀCe meeOevemeeceûeer®eer GHeueyOelee, l³eeb®eer keÀe³e&#ec elee,
osMeeleerue SketÀCe GlHeVe, GlHeeove, jespeieej ³eele Jee{ keÀjC³ee®³ee ¢äerves ³eespeveeb®eer DeeKeCeer Je
DecebueyepeeJeCeer efJekeÀemeelcekeÀ OeesjCeeb®³ee ÒekeÀuHeeb®eer DeeKeCeer, DebceueyepeeJeCeer F. ieesäer DeeefLe&keÀ
efJekeÀemee®eer HeeleUe r Jee{efJeleele.
SketÀCe®e meceûeue#eer DeLe&MeeðeecegUs mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®³ee meJee¥ieerCe yeeyeer®es %eeve nesTve
DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeemeeþer DeeefLe&keÀ OeesjCeeb®eer DeeKeCeer Je DebceueyepeeJeCeer keÀjCes lemes®e efJeefJeOe
mecem³eeb Jej GHee³e meg®eefJeCes Je l³ee mees[efJeCes Meke̳e nesles.
1.5 meceûeue#eer DeLe&Meeðee®³ee ce³ee&oe (LIMITATIONS OF MACRO
ECONOMICS)
1. Deeflemeeceev³eerkeÀjCeë
Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJejerue DevegYeJeeb®es Deeflemeeceev³eerkeÀjCe kesÀu³eeme efveIeCe ejsefveefJejesOeeYeemeelcekeÀ þjleele. keÀejCe SkeÀe J³ekeÌleeryeeyele SKeeoer yeeye ³eesi³e Demeueer lejer leer mebHetCe&
mecegneuee leMeer®e HeÀe³eosMeerj þjsue Demes veener. Goe. SkeÀe GÐeesiemebmLesleerue cepegjer®ee oj keÀceer
keÀ©ve jespe ieej Jee{efJelee ³esF&ue. Hejbleg meJe&®e GÐeesiemebmLeeleerue cnCepes®e GÐeesieOebÐeeleerue
ÞeefcekeÀeb®eer cepetjer keÀceer kesÀu³eeme l³ee®ee Gueì HeefjCeece nesTve GlHeVe keÀceer nesTve l³eeb®eer ceeieCeer
keÀceer . HeefjCeeceer GlHeeove keÀceer Je yesjespeieejer Jee{sue.
2. mecegne®³ee j®eveskeÀ[s ogue&#eë
mecegneleerue Òel³eskeÀ SkeÀkeÀ ne ogmeN³eentve efYeVe Demelees. DeMee JesUer meceûeue#eer DeLe&Meeðee®es
efveCe&³e Jew³eeqkeÌlekeÀ SkeÀkeÀe®³ee meboYee&le ®etkeÀer®es þjleele. Goe. Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej ye®ele keÀjCes ne
iegCe þjlees. Hejbleg meecegnerkeÀ HeeleUerJej ceesþîee ÒeceeCeele ye®ele kesÀueer iesueer lej yeepeejeleerue SketÀCe
ceeieCeer keÀceer nesTve ceboer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesT MekeÀles.
3. meejK³ee®e ÒeYeeJee®ee DeYe eJeë
lespeer®³ee keÀeUele Jee{l³ee eEkeÀceleercegUs GHeYeeskeÌl³eeuee pejer leesìe nesle Demeuee lejer
GlHeeokeÀ Je J³eeHeejer ³eebvee HeÀe³eoe neslees. cnCepes®e meecegefnkeÀ ÒeJe=Êeer®ee meJe&$e meejKee®e ÒeYeeJe He[le
veener.munotes.in

Page 7

74. efJeJes®eveele De[®eCee rë
SkeÀeleerue yeoueevegmeej mebHetCe& ÒeJe=Êeer®es ceespeceeHe keÀjCes De[®eCeer®es Demeles. HeefjCeeceer
meceûeue#eer He×leer®es efJeJes®eve keÀjCes De[®eCeer®es peeles.
5. ®egkeÀer®es efvekeÀener JesUe meecegnerkeÀ DeY³eemeeletve keÀe{uesues e fveDeeJeM³ekeÀlee veener Demes oMe&efJeleele. Hejbleg Òel³e#eele cee$e l³eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Goe.
Mesleceeuee®³ee eEkeÀceleer 10ìkeÌkesÀ keÀceer Peeu³ee lej GÐeesieeleerue ceeuee®³ee eEkeÀceleer 10ìkeÌ kesÀ Jee{u³ee
lej meeceev³e cetu³emlejeJej HeefjCeece ve Peeu³eecegUs meceûeue#eer efJeMuesDeeJeM³ekeÀlee YeemeCeej veener. Hejbleg Òel³e#eele cee$e DeMee HejerefmLeleerle MeslekeÀN³ee®³ee ceoleermeeþer
Meemeveeuee veJeer ve OeesjCe Je ³eespevee eqmJekeÀejCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
6. meebK³eerkeÀer³e De[®eCeerë
meceûeue#eer DeLe&Meeðee®ee DeY³eeme ne ceesþîee ÒeceeCeele meebeqK³ekeÀer³e ceeefnleeroj DeeOeejerle
Demelees. efJeMesDe[®eCeer®es peeles. HeefjCeeceer meceûeue#eer DeLe&Meeðee®³ee ³eesi³e Je keÀe³e&#ece JeeHejeJej ce³ee&oe He[leele.
1.6 GlHevvee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
keÀesCel³eener GlHeeovee®³ee Òeef¬eÀ³esle Jemlet Je mesJeeb®³ee efveefce&leermeeþer Þece, Yetceer, Yeeb[Jeue
DeeefCe meb³eespekeÀ ³ee GlHeeovee®³ee IeìkeÀeb®eer DeeJeµ³ekeÀlee yeemeles, ceesyeou³eele l³eebvee Deveg¬eÀces
Jesleve, Keb[, J³eepe DeeefCe veHeÀe efceUles. DeLe&J³eJemLesle GlHeeove mebmLee Dee efCe kegÀìgbyemebmLee ³ee oesve
mebmLee Demetve GlHevvee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen ne ³ee oesve mebmLeebceO³es HejmHej efHeÀjle Demelees. leLeeHeer
GlHevvee®ee ne ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen cegkeÌle DeeefCe yebefomle DeLe&J³eJemLesle keÀµee ÒekeÀejs efHeÀjlees ns
Heg{erueÒekeÀejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.
1.7 yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue GlHevvee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
yebefomle DeLe&J³eJemLee Demeleebvee GlHevvee®ee ®eef¬eÀ³e ÒeJeen ne Heg{erue oesve ÒekeÀejs melele
efHeÀjle jenlees.
1.7.1efÜ#es$eer³e (oesve #es$eer³ e) GlHevvee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen : -
efÜ#es$e cnCepes®e DeLe&J³eJemLesleerue kegÀìgbyemebmLee DeeefCe GlHeeove mebmLee ner oesve cenlJee®eer
#es$es Demetve kegÀìgbyemebmLeskeÀ[tve GlHeeove mebmLeskeÀ[s Jemlet Je mesJeeb®eer ceeieCeer kesÀueer peeles Je GlH eeove
mebmLee kegÀìgbyemebmLeebvee Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀ©ve l³eeb®eer efkebÀcele mJeerkeÀe©ve Jemlet -mesJeeb®ee
HegjJeþe keÀjleele.
l³ee®eJesUer GlHeeove mebmLeebvee Jemlet -mesJeeb®³ee efveefce&leermeeþer Þece, Yetceer, Yeeb[Jeue Je
meb³eespekeÀ ns GlHeeovee®es IeìkeÀ DeeJeµ³ekeÀ Demeleele. ns IeìkeÀ kegÀìgbyemebmLee GlHeeove mebmLeekeÀ[s
HegjefJeleele. l³eeb®³ee ceesyeouîeele Deveg¬eÀces Jesleve, Keb[, J³eepe DeeefCe veHeÀe Deµeer GlHeeove mebmLee
efkebÀcele osle Demeleele.munotes.in

Page 8

8cnCepes®e jeä^er³e GlHevve kegÀìgbyemebmLesveskeÀ[tve GlHeeove mebmLeebkeÀ[s DeeefCe GlHeeove
mebmLeebkeÀ[tve Hegvne kegÀìgbyemebmLeskeÀ[s melele ÒeJeenerle nesle Demelees. cnCetve®e l³eeuee efÜ#es$eer³e
GlHevvee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Demes cnCeleele. GlHevvee®ee n e ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Heg{erue ÒeceeCes oµe&efJelee
³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 1.1
efÜ#es$eer³e GlHevvee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
Jejerue Deeke=ÀleerJoejs Demes efometve ³esles keÀer kegÀìgbyemebmLee GlHeeove mebmLeebvee Þece, Yetceer,
Yeeb[Jeue Deeef Ce meb³eespekeÀ ns GlHeeovee®es IeìkeÀ HegjefJeleele lej l³eebvee ceesyeou³ee®³ee mJe©Heele
GlHeeove mebmLee Deveg¬eÀces Jesleve, Keb[, J³eepe DeeefCe veHeÀe osleele. lemes®e GlHeeove mebmLee Jemlet -
mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjleele Je les kegÀìgbyemeb mLeebvee HegjefJeleele lej l³eeb®eer efkebÀcele kegÀìgbyemebmLee GlHeeove
mebmLeebvee osle Demeleele.
Deµee ÒekeÀejs kegÀìgbyemebmLee DeeefCe GlHeeove mebmLee ³eebceO³es GlHevvee®ee ÒeJeen ®e¬eÀekeÀej
mJe©Heeves melele meg© jenlees.
1.7.2 ef$e#es$eer³e G lHevvee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen : -
efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesle kegÀìgbyemebmLee DeeefCe GlHeeove mebmLee ³eeb®³eele GlHevvee®ee ÒeJeen
melele ®e¬eÀekeÀj mJe©Heele megª Demelees. Hejblet ef$e#es$eer³e DeLe&J³eJemLesle kegÀìgbyemebmLee DeeefCe GlHeeove
mebmL ee ³eeyejesyej®e µeemevemebmLeeb®ee osefKeue meceeJesµe neslees.
GlHevvee®ee ne ®e¬eÀe¬eÀej ÒeJeen Jejerue 3 #es$eebceO³es keÀmee ÒeJeenerle nesles les Heg{erue
Deeke=ÀleerÜejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 9

9
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 1.2
ef$e#es$eer³e GlHevvee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
Jejerue 3 #es$eeceeHe&Àle GlHevvee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen keÀµee HeOoleerves ÒeJeenerle neslees ns
Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esF&ue.
De) kegÀìgbyemebmLee : -
kegÀìgbyemebmLee GlHeeove mebmLeebkeÀ[s Þece, Yetceer, Yeeb[Jeue Je meb³ee spekeÀ ns GlHeeovee®es IeìkeÀ
HegjefJeleele l³ee ceesyeou³eele GlHeeove mebmLee l³eebvee Jesleve, Keb[, J³eepe Je veHeÀe osleele. DeeHeu³ee
veHe̳eeHewkeÀer keÀener jkeÌkeÀce les yeBkeÀe efkebÀJee efJeÊeer³e mebmLeebceO³es ye®eleer®³ee mJe©Heele iegbleefJe leele Je
efJeefµeä ce³ee&osHes#ee DeefOekeÀ GlHevveeJej mejkeÀejkeÀ[s keÀj (Tax) Yejleele. µeemeve mebmLee osefKeue
kegÀìgbyemebmLeebvee Jesleve Je nmleeblejerle GlHevveosefKeue ÒeeHle nesle Demeles.
ye) GlHeeove mebmLee : -
GlHeeove mebmLee kegÀìgbyemebmL eebkeÀ[tve nesle Demeuesu³ee GlHeeovee®³ee IeìkeÀeb®ee Keb[, Jesleve,
J³eepe, veHeÀe osleele lemes®e GlHeeove mebmLee efvecee&Ce keÀjerle Demeuesu³ee Jemlet mesJee®ee kegÀìgbyemebmLee Je
µeemeve mebK³eebvee HegjJeþe keÀjleele Je l³eeb®³ee ceesyeou³eele Jem let mesJeeb®eer efkebÀcele mJeerkeÀejleele.
yeBkeÀe, efJeÊeer³emebmLee ³eeb®³ee ceeHe&Àle GlHeeove keÀe³ee&meeþer DeJeµ³ekeÀ Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer
kesÀueer peeles Je ce³ee&oeHes#ee peemle veHe̳eeJej mejkeÀejkeÀ[s keÀjeb®ee YejCee keÀjleele. yeou³eele µeemeve
osefKeue l³eeb®³eekeÀ[tve Jemlet mesJeeb®eer Kejsoer keÀ©ve Jemlet -mesJeeb®eer efkebÀcele GlHeeove mebmLeebvee osle
Demeleele.
keÀ) µeemevemebmLee : -
µeemevemebmLee kegÀìgbyemebmLeskeÀ[tve GlHeeovee®es IeìkeÀ nesles yeou³eele l³eebvee Jesleve, cep etjer,
efveJe=Êeer Jesleve, nmleeblejerle GlHevve osles. lemes®e kegÀìgbyemebmLes®³ee DeefleefjkeÌle GlHevveeJej keÀj (Tax)
DeekeÀejles.
µeemevemebmLee GlHeeove mebmLeskeÀ[tve Jemlet Je mesJeebmeeþer ceeieCeer keÀjles lemes®e GlHeeove
mebmLeekeÀ[tve Deefl eefjkeÌle veHe̳eeJej keÀjeb®eer DeekeÀejCeer kesÀueer peeles.munotes.in

Page 10

101.4.3 Kegu³ee (cegkeÌle) DeLe&J³eJemLesleerue GlHevvee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
Jejerue eqJo#es$eer³e DeeefCe ef$e#es$eer³e Òeleceeve yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue Òeefleceeve ceeveues peeles
keÀejCe ³ee Òeefleceeveele HeÀkeÌle SkeÀe®e osµeeleerue kegÀìgbyemebmLee GlHeeovemebmLee DeeefCe µeemevebmLeeb®³ee
efJe®eej keÀjC³eele Deeuesuee Deens.
Hejbleg DeeOetefvekeÀ DeLe&le%eeb®³ee celes meO³ee peeieeflekeÀerkeÀjCe, GoejerkeÀjCe,
KeepeieerkeÀjCee®³e ekeÀeUele osµee -osµeebceOeerue HejmHej mebyebOe DeOeerkeÀ J³eeHekeÀ Je iegbleeiegbleer®es yeveuesues
Demetve ³ee HeefjefmLeleerceO³es efJeosµeer J³eeHeeje®ee meceeJesµe kesÀu³eeefµeJee³e GlHevvee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®es
efJeµuesGlHeeove mebmLee, µeemevemebmLee ³ee yejesyej®e HejkeÀer³e #es$ee®ee osKeerue meceeJesµe neslees. cnCetve®e
l³eeuee ®eleg:#es$eer³e Òeefleceeve (Four Sector Model) Demesner cnCe leele.
J³eeK³ee : -
’pesJne GlHevvee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneceO³es mJeosµeeleerue DeeefLe&keÀ J³eJenejebyejesyej®e efJeosµeer
/HejkeÀer³e osµeeyejesyej nesCeeN³ee Dee³eele Je efve³ee&leer®ee meceeJesµe neslees. lesJne l³eeuee Kegu³ee (cegkeÌle)
Dele&J³eJe mLesleerue ®eleg:#esef$e³e GlHevvee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Demes cnCelele.“
®eleg:#es$eer³e GlHevvee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 1.3
®eleg : #es$eer³e Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®e e ®e¬eÀekeÀej ÒeJeenmunotes.in

Page 11

111.8 jeä^er³e GlHeVe (NATIONAL INCOME)
jeä^er³e GlHeVe ner ÒeJeener mebkeÀuHevee Demetve mLetue DeLe&Meeðeele (MacroEconomics)
je<ì^er³e GlHeVee®es efJeMuesmesJeeb®es ognsjer ceespeceeHe ve nesT oslee kesÀuesues ceeHeve cnCepes je<ì^er³e GlHeVe Demeles. Yeejleele 1 SÒeerue
les 31 cee®e& He³e¥le DeeefLe&keÀ Jeefvecee&Ce nesCeeN ³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®eer ceespeCeer keÀ©ve jeä^er³e GlHeVe keÀe{ues peeles. meeOeejCele:
DeewÐeesefiekeÀ Jemleg cnCepes He@Àve, ìsyeue, Keg®eea, T.V., ÖeÀerpe, ceesìejiee[er Fl³eeoeRvee mecepeues peeles.
lej Mesleer Jemleg cnCepes iengb, pJeejer, ye epejer, leebogU, cekeÀe Jeiewjs Demeleele DeeefCe mesJee cnCepes
efMe#eCe, oUCeJeUCe JeenletkeÀ, yeBkeÀe, efJeceekebÀHev³ee Fl³eeoervee cnìues peeles. ³ee meJe& Jemleg DeeefCe
mesJeeb®eer SkeÀe efJeMeerä keÀeueKeb[eleerue ceespeCeer cnCepes jeä^er³e GlHeVe nes³e. cnCetve jeä^er³e GlHeVe
ner mebkeÀuHevee mLegue DeLe&Meeðeele cenÊJeHetCe& ceespeueer peeles. je<ì^er³e GlHeVeeJe©ve DeeHeu³eeuee
DeeHeu³ee osMee®eer Òeieleer Je Flej osMeeb®eer Òeieleer ³eeb®eer leguevee keÀjlee ³esles. osMeebleerue SketÀCe ceeieC eer
SketÀCe HegjJeþe, SketÀCe jespeieej, SketÀCe GlHeVe SketÀCe Ke®e& Je SketÀCe GlHeeove mecepeles. jeä^er³e
GlHeVe ne DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee SkeÀ cenÊJeHetCe& efvekeÀueeskeÀeb®³ee jenCeerceevee®eer keÀuHev ee ³esles. Mesleer, GÐeesie Je mesJee #es$eeletve efkeÀleer GlHeVe ÒeeHle Peeues ns
mecepeles. jeä^er³e GlHeVe Je oj [esF& GlHeVeeJej®e osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeJeuebyetve Demelees.
mJeeleb$³e HetJe& keÀeUele oeoeYeeF& veewjespeer, Meen DeeefCe K eebyeeìe, eEHeÀ[ues, efMejeme, Jeeef[³ee
DeeefCe peesMeer, [e@. Jner. kesÀ. Deej. Jner. jeJe DeeefCe Deej. meer. osmeeF& Fl³eeoerveer jeä^er³e GlHeVee®es
ceeHeve kesÀues nesles. oeoeYeeF& veewjespeeR®³ee celes mJeeleb$³eHetJe& keÀeUele Yeejleele oj[esF& Gl HeVe 20
©He³es nesles. mJeeleb$³eeveblej 1950 -51 ceO³es les 255 ©He³es SJe{s Peeues. lej 2011 -12 ceO³es les
60,000 ©He³eeHes#ee DeefOekeÀ nesles. Lees[ke̳eele jeä^er³e GlHeVeeJe©ve DeveskeÀ ÒeMveeb®eer GkeÀue nesles.
cnCetve jeä^er³e GlHeVe ne meceûeue#ee r DeLe& Meeðeeleerue SkeÀ Del³eble cenÊJeHetCe& IeìkeÀ nes³e.
1.9 jeä^er³e GlHeVee®³ee J³eeK³ee (DEFINITIONS OF NATIONAL
INCOME)
1) [e@. ceeMe&ue:
``ÒeefleJecetle& DeeefCe Decetle& DeMee Jemlet Je mesJeeb®es pes SketÀCe GlHeeove kesÀues peeles. les jeä^er³e GlHeVe nes³e.''
2) Òee. efHeiet:
``osMeeleerue GlHeeoveeHewkeÀer p³ee GlHeeovee®es ceespeceeHe HewMee®³ee mJe©Heele kesÀues peeles l³eeuee
jeä^er³e GlHeVe Dem es cnCeleele DeLee&le ³ee ceO³es HejkeÀer³e osMeeceOetve efceUeJeeruesu³ee GlHeVee®eener
meceeJesMe neslees.''
3) Òee efHeÀMej:
``efJeefMe<ì keÀeUeleerue osMeeleerue ueeskeÀebveer Òel³e#e GHeYeesieuesu³ee Jemleg DeeefCe mesJee cnCepes
l³ee osMee®es l³ee J e

Page 12

124) jeä^er³e GlHeVe meceerleer:
``SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele le³eej nesCeeN³ee Jemleg Je mesJee ³eeb®es ognsjer ceespeceeHe ve
nesT oslee kesÀuesues ceeHeve cnCepes jeä^er³e GlHeVe nes³e.'' ³ee meefceleerceO³es Ò ee.Heer.meer. ceneueveesyeerme
Òee. iee[ieerU, [e@. Jner. kesÀ Deej. Jner. jeJe ³eeb®ee meceeJesMe neslee.
5) [e@. keÀesueerve keÌueeke&À:
``jeä^er³e GlHeVe cnCepes SkeÀe efJeefMeä keÀeUele GlHeeove kesÀu³ee peeCeeN³ee Jemleg Je mesJee
³eeb®es ognsjer ce eHeve ìeUtve HewMeele keÀe{uesues cegu³e nes³e.''
³eeefMeJee³e kegÀPevesì Òee. me@c³egSuemeve [e@. Jner. kesÀ. Deej. Jner. jeJe Fl³eeoerveer osKeerue
jeä^er³e GlHeVee®³ee J³eeK³ee efouesu³ee Deensle.
1.10 jeä^er³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevee (CONCEPTS OF NA TIONAL
INCOME)
jeä^er³e GlHevve ner mebkeÀuHevee meeþe vemetve ÒeJeener Deens. l³eeceO³es meelel³eeves yeoue nesle
Demelees. SkeÀe efJeMeerä keÀeueKeb[ele les ceespeues peeles. osMeele le³eej nesCeeN³ee SketÀCe Jemlet Je mesJeeb®es
ceeHeve kesÀu³eeme Sket ÀCe GlHeeove ÒeeHle nesles. l³ee SketÀCe GlHeeovee®es HewMeele cetu³e J³ekeÌle kesÀu³eeme les
SketÀCe jeä^er³e GlHeVe ÒeeHle nesles. lej osMeeleerue SkeÀe®ee Ke®e& ns ogmeN³ee®es GlHeVe Demeles. cnCetve
Demes cnìues peeles. SketÀCe GlHeeove = SketÀCe GlHeV e = SketÀCe Ke®e& nes³e. jeä^er³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevee
Heg{erue ÒeceeCes.
1) mLetue jeä^er³e GlHeeove (GNP)
2) efveJJeU jeä^er³e GlHeeove (NNP)
3) mLegue osMeebleie&le GlHeeove (GDP)
4) efveJJeU osMeelebie&le GlHeeove (NDP)
5) oj[esF& GlHeVe (PCI)
6) Jew³ekeÌleerkeÀ GlHeVe (PI)
7) J³e³eMeke̳e GlHeVe (DI)
1) mLetue jeä^er³e GlHeeove (Gross National product):
SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele eEkeÀJee Jeognsjer ceeHeve ve nesT oslee kesÀ uesues ceespeceeHe cnCepes mLegue jeä^er³e GlHeeove nes³e. ³eeuee®e SketÀCe
jeä^er³e GlHeeove Demesner cnCeleele. mLegue jeä^er³e GlHeeoveele HeÀkeÌle Debleerce Jemleg Je mesJeeb®ee efJe®eej
kesÀuee peelees. mLetue jeä^er³e GlHeeovee®es ceespeceeHe keÀjlee bveeIemeeje (Depreciation) efJe®eejele Iesleuee
peele veener. mecepee Yeejleele 2010 -11 ceO³es Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej, oUCeJeUCe, JeenletkeÀ yeBkeÀe
Je Flej meJe& #es$eeletve 25 ueeKe keÀesìer ©He³es eEkeÀceleer®³ee Jemleg Je mesJeeb®eer efveefce&leer Peeueer Demesue lej
Yeejlee®es SketÀCe je<ì^er³e GlHeVe 25 ueeKe keÀesìer ©He³es nes³e. Jemleg®³ee eEkeÀceleerleerue Jee{ eEkeÀJee
IeìercegUs ne DeekeÀ[e keÀceer peemle nesle Demelees. mLegue jeä^er³e GlHeeoveele osMeeleerue Jemleg Je
mesJeebyejesyej®e os Mee®³ee veeiejerkeÀebveer osMee®³ee yeensj GlHeeove kesÀuesu³ee Jemleg Je mesJee ³eeb®eener meceeJesMe
kesÀuee peelees. ³eeefMeJee³e HejkeÀer³e osMeele kesÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀerHeemetve efceUeuesu³ee GlHeVee®ee DeeefCemunotes.in

Page 13

13HejkeÀer³e veeiejerkeÀebvee HegjJe eruesu³ee mesJee Je l³eeHeemetve efceUeuesu³ee GlHeVee®ee meceeJesMe SketÀCe jeä^er³e
GlHeeoveele kesÀuee peelees. DeLee&le HejkeÀer³e osMeeletve efceUeuesues GlHeVe Oeve eEkeÀJee $eÝCe osKeerue Demet
MekeÀles. mLetue jeä^er³e GlHeVe ns met$ee©Heeves Heg{e rue ÒeceeCes ceeb[lee ³esF&ue.
GNP = GDP + Export -Import
mLetue jeä^er³e GlHeeove =osMeebleie&le GlHeeove +efve³ee&le -Dee³eele.
2) efveJJeU jeä^er³e GlHevve (Net National Income):
efveJJeU jeä^er³e GlHeVe ner osMeele jeä^er³e GlHeVee®eer SkeÀ cenÊ JeHetCe& mebkeÀuHevee nes³e.
osMeele SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele le³eej nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®ee meceeJesMe mLegue jeä^er³e
GlHeVeele kesÀuee peelees. ns ³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®eer
³eb$emeeceûeer, Fceejleer Je Flej DeveskeÀ Yeeb[Jeueer meeOeveeb®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees. efJeefMeä
keÀeueeJeOeerveblej ³ee Yeeb[Jeueer meeOeveeb®eer Peerpe nesle Demeles. leer Peerpe Ye©ve keÀe{C³eemeeþer efJeefMeä
jkeÌkeÀce yeepetuee keÀe{tve þsJeeJeer ueeieles. efleuee Iemeeje (Depreciaction) Demes cnCeleele. ne
Iemeeje mLetue jeä^er³e GlHeeoveeletve Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe ÒeeHle nesles. l³eeuee®e efveJJeU jeä^er³e
GlHeVe Demes cnCeleele.
Goe. mecepee SkeÀe efJeefMeä kebÀHeefve®³ee Pesje@keÌme ce efMeve®es Dee³egcee&ve 10 Jel³ee ceMeerve®eer eEkeÀcele 1,00,000 ©He³es Deens lej one Jepeeieer veJeerve Pesje@keÌme ceMeerve yemeJeeJes ueeiesue. lesJne l³ee®³ee Kejsoermeeþer Òel³esk eÀ Je10,000 Iemeeje cnCetve yeepetuee keÀe{tve þsJeeJes ueeieleerue. ³eeuee®e Iemeeje Demes cnCeleele. DeMee
ÒekeÀejs Òel³eskeÀ Yeeb[Jeueer meeOeveeb®ee Iemeeje cnCetve peer jkeÌkeÀce yeepetuee keÀe{tve þsJeueer peeles. leer
mLegue je<ì^er³e Gl Heeoveeletve Jepee kesÀu³eeme efveJJeU jeä^er³e GlHeVe ÒeeHle nesles ns®e DeeHeCe meg$e©Heeves
Heg{erue ÒeceeCes oMe&Jet.
efveJJeU jeä^er³e GlHeVe =mLegue jeä^er³e GlHeeove - Iemeeje
NNP =GNP -Depreciation
``SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele GlHeeove nesCeeN³ee Debeflece Jemleg Je mesJeeb®³ee SketÀCe
GlHeeoveeletve Iemeeje Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe ÒeeHle nesles. l³eeuee efveJJeU jeä^er³e GlHeVe Demes
cnCeleele.''
3) mLegue osMeebleie&le GlHeeove (Gross Domestic Product -GDP):
je<ì ^er³e GlHeVee®eer ner mebkeÀuHevee Del³eble meceHe&keÀ Demetve peieeleerue yengleskeÀ osMeele ³ee
mebkeÀuHeves®ee JeeHej kesÀuee peelees.
J³eeK³ee :
osMeele SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele (DeeefLe&keÀ Jemee¿ eeves osMee®³ee YeewieesueerkeÀ meerceejscegu³e cnCepes mLegue osMeebleie&le GlHeeove nes³e.munotes.in

Page 14

14cnCepes®e osMee®³ee YeewieesueerkeÀ efmeceejskesÀuesu³ee Jemleg Je mesJee ³eeb®es SketÀCe cegu³e cnCepes mLetue osMeebleie&le GlHeeove nes³e.
ns®e DeeHeCe meg$e©Heeves Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀ©.
mLetue osMeebleie&le GlHeeove =mLetue jeä^er³e GlHeeove -Yeejleer³e veeie jerkeÀeb®es efJeosMeeleerue
GlHeeove cegu³e +efJeosMeer veeieefjkeÀeb®es Yeejleeleerue GlHeeove cegu³e nes³e.
cnCepes®e mLetue osMeebleie&le GlHeeove cnCepes mLegue jeä^er³e GlHeeoveeletve Yeejleer³e
veeiejerkeÀebveer efJeosMeeletve efceUJeeruesues GlHeV e Jepee kesÀues peeles lej efJeosMeer veeiejerkeÀebveer Yeejleele
efvecee&Ce kesÀuesues GlHeVe pecee kesÀues peeles. GDP ner mebkeÀuHevee DeueerkeÀ[erue keÀeUele Del³eble cenÊJeHetCe&
ceeveeueer peele Demetve DeLe&Meeðe%e, ÒeeO³eeHekeÀ, mebMeesOekeÀ, efJeÐ eeLeea, jep³ekeÀle&s, yeBkeÀe, Je efJeÊeer³e
mebmLee ³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀjleele. ³ee mebkeÀuHevescegUs osMee®³ee JeemleJe
efmLeleer®es oMe&ve Ie[les.
4) efveJJeU osMeelebie&le GlHeeove (Net Domestic Product NDP):
mLegue jeä^ er³e GlHeeove GNP Demees eEkeÀJee mLegue osMeebleie&le GlHeeove GDP Demees ³ee
oesvner GlHeeoveele Iemeeje ne cenÊJee®ee Demelees. p³ee ÒeceeCes mLegueje<ì^er³e jeä^er³e GlHeeoveeletve
Iemeeje Jepee kesÀu³eeme efveJJeU jeä^er³e GlHeVe (NNP) efceUles. Deieo er l³ee®e ÒeceeCes mLegue
osMeebleie&le GlHeeoveeletve (GDP) Iemeeje Jepee kesÀu³eeme efveJJeU osMeebleie&le GlHeeove (NDP)
efceUles cnCetve meg$eªHeeves ns Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esF&ue.
NDP =GDP -D
efveJJeU osMeebleie&le GlHeeove =mLegu eo s M e e b l e i e & l eG l H e e o v e - Iemeeje
Iemeeje cnCepes Yeeb[Jeueer meeOeveeb®eer Peerpe Peeu³eeme l³ee®eer HetvemLee&Hevee keÀjC³eemeeþer
megjJeeleerHeemetve kesÀuesueer efJeefMeä lejleto nes³e. Yeeb[Jeueer meeOevee®³ee GlHeeoveelet efJeefMeä jkeÌkeÀce
ojJe5) oj[esF& GlHeVe (Per Capital Income PCI):
je<ì^er³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevesleerue meJee&le ueeskeÀÒeer³e mebkeÀuHevee cnCepes oj[esF& GlHeVe
nes³e. osMeeleerue SketÀCe jeä^er³e GlHeVeeuee osMeeleerue SketÀCe ueeskeÀmebK³esves Yeeie efou³eeme pes GlHeVe
ÒeeHle nesles. l³eeuee®e oj[esF& GlHeVe Demes cnCeleele. meg$e ªHeeves ns Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee
³esF&ue. Total national Income=Total PopulationSkeÀ t Ce jeäe ^ r³e GlHeVeoj[eF s & GlHeVeSketÀCe ueeskeÀmebK³eeNIPCI =TPmunotes.in

Page 15

15oj[esF& GlHeVe ns DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es SkeÀ ceeHeob[ nes³e. oj[esF& GlHeVeeJe©ve osMeeleerue
ueeskeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleer®eer keÀuHevee ³esles. DeeHeu³ee osMeeleerue ueeskeÀeb®es oj[esF& GlHeVe Je Flej
osMeeleerue ueeskeÀeb®es oj[esF& GlHeVe ³eeb®eer leguevee keÀjlee ³esles. p³ee®es GlHeVe keÀceer Deens. l³eeb®es GlHeVe
Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. Yeejleele mJeeleb$³eeHegJeea oeoeYeeF& veewjespeerves Yeejlee®es oj[esF&
GlHeVe 20 ©He³es nesles Demes oMe&Jeerues nesles, lej mJeeleb$³eeveble j1 9 5 0 -51 ceO³es oj[esF& GlHeVe
255©He³es SJe{s nesles. 2011 -12 ceO³es Yeejlee®es oj[esF& GlHeVe 60,000 ©He³eebHes#ee peemle
Deens. cnCepes®e Yeejleele Òeieleer nesle Deens ns ³eeJe©ve mHeä nesles.
6) Jew³ekeÌleerkeÀ GlHeVe (Personal Income PI):
je<ì^er³e GlHeVeeleerue ner osKeerue SkeÀ cenÊJeHetCe& mebkeÀuHevee nes³e. Jew³ekeÌleerkeÀ GlHeVeeuee®e
J³eeqkeÌleiele GlHeVe Demesner cnCeleele.``SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeeleerue J³eeÅkeÌlevee meJe& ceeiee¥veer
HewMee®³ee mJe©Heele efceUeuesues GlHeVe cnC epes Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVe nes³e.''
Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVeele J³eeÅkeÌlevee efceUCeejs Jesleve, yeBkesÀleerue HewMeeJej efceUCeejs J³eepe,
ueeYeebMe, Iej Yee[îeeves efou³eeme les Yee[s, peceerveerHeemetve efceUCeeje Keb[, efveJe=Êeer Jesleve, yeskeÀejer
YeÊee Je Flej meJe& ceeiee&veer efceUCeeN³ee GlHeVee®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
7) J³e³eMeke̳e /Ke®e& ³eesi³e GlHeVe (Disposable Income):
J³ekeÌleeruee efceUCeejs meJe&®³ee meJe& GlHeVe Ke®e& keÀjlee ³esC³ee peesies vemeles. J³ekeÌleeruee efJeefJeOe
ceeiee&veer pes GlHeVe efceUles l³ee GlHeVeeJej ÒeeHleer keÀje®³ee lejletoer ÒeceeCes keÀj YejeJee ueeielees. DeLee&le
ÒeeHleer keÀje®es oj GlHeVee®³ee JesieJesieȳee ìH³eebJej JesieJesieUs DeekeÀejues peeleele. meO³ee les oj
10ìkeÌkesÀ, 20 ìkeÌkesÀ Je 30 ìkeÌkesÀ Demes Deensle. J³ekeÌleeruee efceUCeeN³ee SketÀCe GlHeVeeletve ÒeeHleer
keÀj Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles l³eeuee Ke®e& keÀjlee ³esC³eemeejKes eEkeÀJee J³e³eMeke̳e
GlHeVe Demes cnCeleele. Lees[ke̳eele Ke®e& ³eesi³e GlHeVe cnCep es J³ekeÌleerkeÀ[erue Demes GlHeVe keÀer pes l³ee
J³ekeÌleeruee Ke®e& keÀjlee ³esles. cnCepes®e J³ekeÌleer®³ee SketÀCe GlHeVeeletve keÀje®eer jkeÌkeÀce Jepee kesÀu³eeme
pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles. les J³e³eMeke̳e GlHeVe nes³e.
Goe.: mecepee DeMeeskeÀ ³ ee J³ekeÌleer®es 2010 -11 ³ee DeeefLe&keÀ Je5,00,000 ©He³es Deens DeeefCe Meemeveeves l³eeJej 10ìkeÌkesÀ ÒeeHleerkeÀj DeekeÀeju³eeme DeMeeskeÀuee
Hee®e ueeKe ©He³eebJej 10ìkeÌkesÀ ÒeceeCes 50,000 ©He³es Meemeveeuee ÒeeHleerkeÀj YejeJe eu e e i e s u ec n C e p e s
DeMeeskeÀ peJeU 5,00,000 -50,000 =4,50,000 efMeuuekeÀ jenleerue ³eeuee®e Ke®e& ³eesi³e
GlHeVe Demes mebyeesOeues peeles. ns®e DeeHeCe meg$e©Heeves Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀ©.
J³e³e Meke̳e GlHeVe =SketÀCe GlHeVe - ÒeeHleerkeÀj
Disposable Income =Total Income -Income Tax
Meemevee®ee keÀj Yeju³eeveblej pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles. lesJe{s®e GlHeVe J³ekeÌleeruee Ke®e&
keÀjlee ³esles.munotes.in

Page 16

161.11 jeä^er³e GlHeVee®es ceeHeve (MEASUREMENTS OF
NATIONALINCOME)
efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele le³eej nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJee ³eeb®eer ognsjer ceespeceeHe ve
nesT oslee kesÀuesues ceeHeve cnCepes jeä^er³e GlHeVe nes³e. DeMeer jeä^er³e GlHeVee®eer J³eeK³ee keÀjC³eele
³esles. osMeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀ Goe. GlHeeokeÀ, GHeYeeskeÌle s, ûeenkeÀ, efJe¬esÀles, Meemeve, osMeer Je efJeosMeer
veeiejerkeÀ GÐeespekeÀ Je Flej meJe& ueeskeÀ mekeÀeUer Gþu³eeHeemetve mebO³eekeÀeUer PeesHesHe³e¥le keÀeneRvee keÀener
DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³ee keÀjle Demeleele. Jemlegb®es efvecee&les Je efJe¬esÀles Jemle g Je mesJeeb®eer efJe¬eÀer keÀjleele. lej l³ee
Jemlet Je mesJeeb®³ee GHeYeesie IesCeejs l³ee Kejsoer keÀjleele. cnCepes DeLe&J³eeJemLesle DeeefLe&keÀ J³eJenej
meelel³eeves ®eeuet Demeleele. ³ee DeeefLe&keÀ J³eJeneje®es ³eesi³e ceeHeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ D emeles. cnCepes®e
osMeele efvecee&Ce Peeuesu³ee Jemleg Je mesJeeb®es HewMeeleerue cegu³ee®es ceeHeve keÀjCes eEkeÀJee GlHeeovee®³ee meJe&
IeìkeÀebvee efceUCeeN³ee ceesyeou³ee®es ceeHeve keÀjCes eEkeÀJee osMeeleerue ueeskeÀebveer kesÀuesu³ee Ke®ee&®es ceeHe ve
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ³eeletve®e jeä^er³e GlHeVe ceeHevee®³ee He×leer DemleerlJeele Deeu³ee.
1.11.1 jeä^er³e GlHeVe ceeHevee®³ee He×leer (Methods of Measurements
ofNational Income) :
jeä^er³e GlHeVe ceeHevee®³ee leerve ÒecegKe He×leer Deensle. l ³ee Heg{erue ÒeceeCes.
1) GlHeeove He×le (Production Method)
2) GlHeVe He×le (Income method)
3) Ke®e& He×le (Expenditare Method)
1) GlHeeove He×leer (Production Method):
³ee He×leerves osMeeleerue je<ì^er³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee osMeeleerue efJeef JeOe#es$eeletve efvecee&Ce
nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®es HewMeele cegu³e ceespeues peeles. Goe. Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej, JeenletkeÀ
oUCeJeUCe, mesJee, yeBkeÀe, KeeCekeÀece Fl³eeoer efJeefJeOe #es$eele efvecee&Ce Peeuesu³ee Debleerce Jemleg Je
mesJeeb®³ee GlHeeovee®eer yesjerpe kesÀueer peeles. ³eeletve pes SketÀCe GlHeVe ÒeeHle nesles, l³eeletve IemeeN³ee®eer
jkeÌkeÀce Jepee kesÀueer peeles. pes GlHeVe ÒeeHle nesles. l³eeuee®e mLegue jeä^er³e GlHeVe Demes cnCeleele.
DeLee&le mLegue jeä^er³e GlHe eoveele efJeosMeeletve efceUCeeN³ee efveJJeU GlHeVee®ee osKeerue meceeJesMe kesÀuee
peelees.
Lees[ke̳eele ³ee He×leervegmeej efceUCeejs jeä^er³e GlHeVe =osMeeleerue meJe& #es$eeleerue Debleerce
Jemleg Je mesJeeb®³ee GlHeeovee®es cetu³e +efJeosMeeletve efceUCeejs efveJJeU GlHeVe -Iemeeje nes³e.
Goe. Yeejleele 2011 -12 ³ee DeeefLe&keÀ JeGlHeeovee®es HewMeeleerue Debeflece cetu³e ns 1100 keÀesìer ©He³es Deens. lemes®e Yeejleeuee efJeosMeeletve
efceUCeejs efveJJeU GlHeVe 400 keÀesìer ©He³es Deens DeeefCe Iemeeje ne 300 keÀesìer ©He³es Demesue lej
GlHeeove He×leervegmeej ³esCeejs jeä^er³e GlHeVe 1100 +400 =1500 -300 =1200 keÀesìer
©He³es nes³e.
Lees[ke̳eele GlHeeove He×leerves jeä^er³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee Debleerce Jemlet Je mesJeeb®es
cetu³e efJe®eejele I³eeJes ueeieles. ognsjer ceeHeve ìeUeJes ueeieles. lemes®e Yeejleer³e veeiejerkeÀebveer efJeosMeeletvemunotes.in

Page 17

17efceUJeeruesues GlHeVe efceUJeeJes ueeieles lej ³ee mLegue je<ì^er³e GlHeVeeletve IemeeN³ee®eer jkeÌkeÀce Jepee
keÀjeJeer ueeieles. Iemeeje ne ³eb$emeeceûeer®ee Peerpe Ke®e& Demelees.
2) GlHeVe He×leer (Income Method):
jeä^er³e GlHeVe ceeHevee®eer ner ogmejer cenÊJee®eer He×leer nes³e. ³ee He×leervegmeej osMeeleerue meJe&
J³ekeÌleer Je mebmLeevee efceUCeeN³ee GlHeVee®eer yesjerpe kesÀueer peeles. Lees[ke̳eele ``osMeeleerue GlHeVee®³ee
meJe& IeìkeÀebvee efceUCeeje ceesyeouee cnCepes jeä^er³e GlHeVe nes³e.'' osMeele GlHeeovee®es Yegceer, Þece,
Yeeb[Jeue Je meb³eespeve ns ®eej IeìkeÀ Deme tve ³eebvee Deveg¬eÀces Keb[, Jesleve J³eepe Je veHeÀe ³ee mJe©Heele
ceesyeouee ÒeeHle nesle Demelees. cnCetve GlHeeove IeìkeÀebvee efceUCeeN³ee ceesyeou³ee®eer yesjerpe cnCepes
GlHeVe He×leervegmeej ³esCeejs je<ì^er³e GlHeVe nes³e. ³eeuee®e IeìkeÀ Ke®ee&v egmeej jeä^er³e GlHeVe Demes
osefKeue cnCeleele. Òee. Deej. peer efuehmes ³eeb®³ee celes Yegceer +Þece +Yeeb[Jeue +meb³eespeve
GlHeeovee®³ee ³ee ®eejner IeìkeÀebvee efceUCeeje ceesyeouee cnCepes jeä^er³e GlHeVe nes³e. Goe. mecepee
GlHeeovee®³ee ³ee ®eejner IeìkeÀebvee Deveg¬eÀces 5000 +4000 +3000 +2000 keÀesìer ©He³es
ceesyeouee ÒeeHle nesle Demesue lej SketÀCe je<ì^er³e GlHeVe =14000 keÀesìer ©He³es Demesue. DeLee&le ns
je<ì^er³e GlHeVe efJeefMeä DeeefLe&keÀ JeGlHeVee®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. lej nmleeblejCe GlHeVe Jepee kesÀuee peelees.
3) Ke®e& He×leer (Expendliture method):
jeä^er³e GlHeVe ceeHevee®eer ner eflemejer He×leer nes³e. ³ee He×leervegmeej SkeÀe efJeefM eä DeeefLe&keÀ
JeMeemekeÀer³e mebmLee, GÐeesie Je J³eeJemee³e mebmLee Fl³eeoer GHeYeesie Je iegbleJeCetkeÀerJej Ke®e& keÀjle
Demeleele l³ee meJee¥®es ceeHeve keÀ©ve jeä^er³e GlHeVe efceUles. ³eeceO³es ÒeecegK³eeves Heg{erue ®eej
ÒekeÀeje®³ee Ke®ee&®eer yesjerpe kesÀueer peeles.
De) GHeYeesie Ke®e& :
³eeceO³es Jemleg Je mesJee Kejsoer keÀjC³eemeeþer kesÀuesuee Ke®e& efJe®eejele Iesleuee peele es.
ye) Keepeieer iegbleJeCetkeÀ Ke®e&ë
osMeeleerue GÐeesie Je J³eeJemee³e mebmLeebveer DeeHeu³ee GÐeesie Jee{ermeeþer kesÀuesuee Yeeb[Jeueer Ke®e&
efJe®eejele Iesleuee peelees. Goe. ³eb$eemeeceûeer, leb$e%eeve, peeiee Fl³eeoer meeþer kesÀuesuee Ke®e& efJ e®eejele
Iesleuee peelees.
keÀ) HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀë
Dee³eele Jemletb®es GlHeeove efJeosMeele nesles. lej efve³ee&le Jemleg Je mesJeeb®es GlHeeove mJeosMeele
nesles. cnCetve efve³ee&leerletve Dee³eele Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles le sefveJJeU efJeosMeer
iegbleJeCetkeÀ nes³e. ³ee®ee meceeJesMe Ke®e& He×leerves je<ì^er³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee kesÀuee peelees.
[) MeemekeÀer³e Ke®e&ë
Meemeve efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer Ke®e& keÀjles. DeLee&le ne Ke®e& GHeYeesie
Ke®e& lemes®e Yeeb[Jeueer Ke®e& osKeerue Demelees. cnCetve MeemekeÀer³e Ke®ee&®ee jeä^er³e GlHeVeele meceeJesMe
kesÀuee peelees. cnCetve Ke®e& He×leervegmeej jeä^er³e GlHeVe =GHeYeesie Ke®e& +iegbleJeCegkeÀ Ke®e& + HejkeÀer³e
iegbleJeCetkeÀ +MeemekeÀer³e Ke®e& nes³e.munotes.in

Page 18

181.1 2jeä^er³e GlHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeer (DIFFICULTIES IN
MEASURESMENT OF NATIONAL INCOME)
SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele le³eej Jemleg Je mesJeeb®es ognsjer ceeHeve ve nesT oslee kesÀuesues
ceespeceeHe cnCepes je<ì^e r³e GlHeVe nes³e. Hejbleg jeä^er³e GlHeVe Òel³e#eele ceeHeve keÀjleevee DeveskeÀ
De[®eCeer ³esleele. osMeele keÀjes[es ueeskeÀ ueeKees Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjleele. les ueeskeÀ mee#ej
DeeefCe efvej#ej DeMee oesvner ÒekeÀej®es Demeleele. le sD e e H e u ³ e e meJe&®e J³eJeneje®eer efve³eefcele veeWo
þsJeleerue®e ³ee®eer Meeéeleer vemeles. efMeJee³e keÀj ìeUCes eEkeÀJee ®egkeÀefJeC³eemeeþer osKeerue GlHeVee®eer mebHetCe&
ceeefnleer efoueer peele veener. ³eemleJe jeä^er³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee DeveskeÀ De[®eCeer ³esleele l³ee
Heg{erue ÒeceeCes.
1) Jemlet efJeefvece³e He×leer®es DeefmlelJeë
Yeejleele Deepener DeveskeÀ DeeefLe&keÀ J³eJenej keÀjleebvee Jemlet efJeefvece³e He×leer®ee JeeHej kesÀuee
peelees. Goe. yeueglesoejer J³eeJemLesceO³es Jeml et osJetve mesJee Iesleueer peele Demeles eEkeÀJee Jemlet þsJetve Jemlet
Iesleueer peeles. DeMee JemlegefJeefvece³e J³eJeneje®es HewMeele ceeHeve kesÀues peele veener. l³eecegUs JeemleJe
jeä^er³e GlHeVe keÀceer ³esC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
2) ognsjer c eeHevee®eer mecem³ee :
³ee®ee DeLe& Demee keÀer osMeeleerue meJe& Debleerce Jemleg Je mesJeeb®eer eEkeÀcele jeä^er³e GlHeVeele IesCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. Hejbleg DeLe&J³eJemLesle DeMee DeveskeÀ Jemleg Demeleele keÀer p³eeb®eer oesve eEkeÀJee l³eeHes#ee
peemle JesUe ceespeceeHe nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. Goe. MeslekeÀjer keÀeHetme J³eeHeeN³eeuee efJekeÀlees.
J³eeHeejer lees keÀeHetme keÀeHe[ efiejCeer ceeuekeÀeuee efJekeÀlees. efiejCeer ceeuekeÀ keÀeHe[ le³eej keÀ©ve
ûeenkeÀevee efJekeÀlees. cnCepes Me slekeÀjer, J³eeHeejer Je efiejCeerceeuekeÀ DeMeer leerve efþkeÀeCeer keÀeHetme efJekeÀuee
iesu³eecegUs l³ee®es oesve leerve JesUe cetu³e efJe®eejele Iesleues peeles l³eecegUs je<ì^er³e GlHeVeele Òe®eb[ Jee{
Peeuesues efometve ³esles.
3) ceesþs DemebIeefìl e #es$eë
Yeejleele DeveskeÀ ueIeg, kegÀìerj Je Deefleueneve GÐeesie mebIeìerle #es$eekeÀ[tve ®eeueefJeues
peeleele. mebIeìerle #es$eele ®eeueCeeN³ee GÐeesie J³eJemee³ee®³ee GlHeVee®eer veeWo keÀjCes Meke̳e Demeles.
Hejbleg DemebIeefìle #es$eeleerue ®eeueC eejs ueneve ceesþs GÐeespekeÀ mJele: DeeHeu³ee J³eJemee³ee®eer Je
GlHeVee®eer veeWo þsJele veenerle. efMeJee³e l³eebveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee SketÀCe GlHeeoveeHewkeÀer HeÀej ceesþe Yeeie
les mJele:®³ee GHeYeesieemeeþer JeeHejleele. Goe. MeslekeÀjer, ueIe g Je kegÀìerj GÐeespekeÀ ³eebveer GlHeeove
kesÀuesuee ceeue mJele:®³ee GHeYeesieemeeþer osKeerue JeeHejleele. cnCetve DemebIeefìle #es$eeleerue jeä^er³e
GlHeVee®es ceeHeve keÀjCes De[®eCeer®es Demeles.
4) J³eJemee³eevegmeej GlHeVee®es ceeHeve keÀjCes keÀþ erCe :
Yeejleele SkeÀ®e J³ekeÌleer SkeÀe JeYeejleer³e MeslekeÀjer keÀener efoJeme Mesleele keÀece keÀjlees lej keÀener efoJeme GÐeesieele keÀece keÀjlees lej
keÀener efoJeme Flej íesìe ceesþe J³eeJemee³e keÀjlees. DeMee HeefjmLeerleerle l³ee®³ee GlHeVee®eer efJeefJeOe
J³eJemee³eele HeenCeer keÀjCes keÀþerCe Demeles. l³eecegUs jeä^er³e GlHeVee®es ³eesi³e ceeHeve nesle veener.munotes.in

Page 19

195) keÀeUe Hewmee :
Yeejleele keÀeUer Je Heeb{jer DeLe&J³eJemLee Deml eerlJeele Deens. keÀeȳee HewMee®eer efveefce&leer ®eesN³ee
keÀjCes, lemkeÀN³ee keÀjCes, GlHeVe ueHeJetve þsJeCes, keÀceer oeKeJeerCes ³eeletve nesles. Òee. iegHlee Sme. ³eeb®³ee
DeY³eemeeÒeceeCes Yeejleele keÀeȳee HewMee®es ÒeceeCe peJeU peJeU 50ìkeÌkesÀ SJe{s Deens. ne meJe& Hewmee
jeä^er³e GlHeVe ceeHeveele oMe&efJeuee peele veener. l³eecegUs SketÀCe jeä^er³e GlHeVe keÀceer ³esles.
6) efJeéemeefve³e ceeefnleer®ee DeYeeJe :
Yeejleele jeä^er³e GlHevee®³ee ceeHevee®eer efJeéemeveer³e DeMeer He×leer Deefml elJeele veener.
Yeejleer³e meebK³eerkeÀer³e mebIeìvee p³ee efJeefJeOe YeeieekeÀ[tve DeekeÀ[sJeejer ieesUe keÀjles. l³ee efJeYeeieebveer
efouesueer ceeefnleer efJeéemeveer³e vemeles. Goe. Tme, keÀeHetme, Oeev³e ³ee yeeyele ceeefnleer Demeles lej
YeepeerHeeu ee Je HeÀU Òeef¬eÀ³ee yeeyele ceeefnleer GHeueyOe vemeles. DeveskeÀ [e@keÌìj, JekeÀerue, ®eeì&[
DekeÀeQìbì keÌueeme ®eeueJeerCeejs DeeHeu³ee GlHeVee®eer ³eesi³e leer ceeefnleer osle veenerle. ³ee efMeJee³e íesìs -
íesìs J³eeJemee³eerkeÀ Je GÐeespekeÀ DeeHeu³ ee GlHeVee®eer meJe& ceenerleer osle veenerle. HeefjCeeceer jeä^er³e
GlHeVe ceeHeveele DeveskeÀ De[®eCeer ³esleele.
7) yeoueer GlHeVee®ee nmleeblejerle GlHeVeele meceeJesMe kesÀuee peele veenerë
MeemekeÀer³e Je efveceMeemekeÀer³e efveJe=Êeer OeejkeÀebvee efceUCeejs efveJe=Êeer Jesleve, YeefJe<³e efveJee&n
efveOeer Je Flej ÒekeÀej®es YeÊes ³eeb®ee jeä^er³e GlHeVeele meceeJesMe kesÀuee peele veener. keÀejCe ns efveJe=Êeer
OeejkeÀeb®es GlHeVe Demeues lejer Meemevee®ee lees Ke®e& Demelees. cnCetve DeMee GlHeV ee®ee meceeJesMe jeä^er³e
GlHeVeele kesÀuee peele veener.
8) DeceewefêkeÀ J³eJenej :
p³ee Jemleg Je mesJeeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer HewMee®³ee mee¿eeves kesÀueer peeles. DeMee J³eJeneje®ee
meceeJesMe jeä^er³e GlHeVeele kesÀuee peelees. Hejbleg Yeejleele Dev eskeÀ J³eJenej HewMee®³ee mee¿eeves kesÀues peele
veenerle. Deepener ûeeceerCe Yeeieele DeveskeÀ ueeskeÀ mJele:®es Iej mJele:®e le³eej keÀjleele. lej MeslekeÀjer
YeepeerHeeuee Oeev³e, ogOe, kegÀketÀìHeeueve J³eeJemee³e keÀjleele lesJne ³ee meJe& Jemlet mJe le:®³ee
GHeYeesieemeeþer osKeerue JeeHejleele. Hejblet l³ee®ee meceeJesMe jeä^er³e GlHeVeele kesÀuee peele veener.
³ee efMeJee³e jeä^er³e GlHeVee®eer vescekeÀer mHeä J³eeK³ee keÀesCeleer ? ceeHevee®eer ³eesi³e He×leer
keÀesCeleer? DeeefCe ³eesi³e Je mHeä mebkeÀuHevee keÀesCeleer DeMee mebkeÀuHeveelcekeÀ De[®eCeer osKeerue ³esleele.
Jejerue ÒeceeCes efJeefJeOe De[®eCeer jeä^er³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee ³esleele.
1.13 meejebMe (CONCLUSION)
osMee®³ee SketÀCe HeefjefmLeleer®ee Dee{eJee IesC³ee®³ee ¢äe rves mLetue DeLe&Meeðe cenÊJee®es þjles
DeeefCe DeMee ³ee mLetue DeLe&Meeðeele jeä^er³e GlHeVee®es efJeMuesceeHeve keÀjCeeN³ee ¿ee efJeefJeOe mebkeÀuHeveebvee KetHe cenÊJe Deens.
osMee®³ee Òeieleer®³ee ceeHevee ®ee SkeÀ ob[keÀ Demeuesu³ee jeä^er³e GlHeVee®³ee ceeHevee®³ee meg×e
keÀener ÒecegKe He×leer Deensle keÀer p³ee®³ee mene³³eeves Òeieleer®ee Dee{eJee Ieslee ³eslees. Hejbleg
YeejleemeejK³ee osMeele ¿ee ceeHeveele meg×e De[®eCeer efometve ³esleele.munotes.in

Page 20

201.1 4ÒeMve (QUESTIONS )
1) meceûeue#eer DeLe&Meem$e cnCepes keÀe³e?
2) meceûeue#eer DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer Lees[ke̳eele mHe<ì keÀje.
3) meceûeue#eer DeLe&Meem$ee®es cenÊJe Je ce³ee&oe Lees[ke̳eele efuene.
4) jeä^er³e GlHeVe cnCepes keÀe³e? l³ee®³ee efJeefJeO e J³eeK³ee mHeä keÀje.
5) jeä^er³e GlHeVee®³ee efJeefJeOe mebkeÀuHeveebJej meefJemlej ®e®ee& keÀje.
6) jeä^er³e GlHeVe ceeHevee®³ee ÒecegKe He×leer keÀesCel³ee?
7) jeä^er³e GlHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeerJej Yee<³e keÀje.
8) jeä^er³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen cnCepes keÀe³e?
9) yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue efÜ#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen mHeä keÀje.
10) yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue ef$e#es$eer³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneJej ®e®ee& keÀje.
11) Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ® e¬eÀekeÀej ÒeJeen cnCepes keÀe³e? ³ee DeLe&J³eJemLesleerue
®eleg:#es$eer³e ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen mHeä keÀje.

munotes.in

Page 21

212
J³eeHeej ®e¬esÀ (TRADE CYCLES)
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 J³eeHeej ®e¬esÀ
2.2 J³eeHeej®e¬eÀe®eer JewefMe<ìî es
2.3 J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee DeJemLee
2.4 `mes' ³eeb®ee yeepeejHesþs®ee efve³ece
2.4.1 mes ³eeb®³ee efme×eblee®eer ie=nerleÊJes
2.4.2 mes ³eeb®³ee efme×ebleeJejerue efìkeÀe
2.5 meejebMe
2.6 ÒeMve
2.0GefÎ<ìîes
yeepeej ®e¬eÀe®ee DeLe& meceepeJetve IesCe s.
J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee DeJemLeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
mes ³eeb®³ee yeepeejHesþs®ee efve³ece meefJemlej DeY³eemeCes.
2.1 J³eeHeej®e¬esÀ (TRADE CYCLES)
meceûe DeLe&µeem$eeleerue J³eeHeej®e¬eÀ ner SkeÀ cenlJee®eer mebkeÀuHevee Demetve DeLe&J³eJemLesle
nesCeeN³ee DeeefLe&keÀ ®e{ -Gleejebvee J³eeHeej®e¬esÀ Demes cnCeleele. DeLe&J³eJemLesle keÀe³e&jle Demeuesu³ee
keÀener ieefleceeve µekeÌleer JesieJesieȳee ÒekeÀej®es DeeefLe&keÀ ®e{ -Gleej efvecee&Ce keÀjleele. l³eeb®³ee
Jewefµeä³eebvegmeej l³eeb®es JesieJesie U³ee ÒekeÀejebceO³es JeieeakeÀjCe kesÀues peeles. Deµee ®e¬eÀer³e ®e{ -Gleejebvee
J³eeHeej®e¬esÀ Demes cnCeleele.
J³eeHeej®e¬esÀ ner mebkeÀuHevee mecepeC³eemeeþer Heg{erue J³eeK³eeb®ee efJe®eej keÀjlee ³esF&ue.
J³eeK³ee : -
1) Òee. n@yejuej : -
’J³eeHeej®e¬ eÀ cnCepes®e Gllece efkebÀJee JeeF&ì J³eeHeeje®eer, lespeer efkebÀJee ceboer®³ee
keÀeueeJeOeerleerue efmLel³eblejs (yeoue) nes³e.“munotes.in

Page 22

222) efce®esue : -
’SketÀCe DeeefLe&keÀ J³eJenejeleerue ®e{ -Gleejebvee J³eeHeej®e¬eÀs Demes cnCeleele.“
3) Òee. yesven@ce : -
’J³eeHeej®e¬eÀ JewYeJe Je YejYejeìer®ee Demee SkeÀ keÀeueeJeOeer Deens keÀer l³eeveblej ceboer®es
Deeieceve mJeeYeeefJekeÀ Demeles.“
4) Òee. pes. Sced.kesÀvme : -
’J³eeHeej®e¬esÀ cnCepes®e G®®e J³eeHeeje®³ee HeefjefmLeleerle efometve ³esCeejer Jee{l³ee efkeÀ celeer Je
ysekeÀejer®eer efmLel³eblejs DeeefCe DeuHe J³eeHeejeleerue Ieìl³ee efkebÀceleer Je G®®e yeskeÀejerleerue efmLel³eblejs
nes³e.“
2.2 J³eeHeej®e¬eÀeb®eer Jewefµeä³es
J³eeHeej®e¬eÀeb®³ee Jejerue efJeefJeOe J³eeK³eebÜejs l³eeb®eer Jewefµeä³es efkebÀ Jee iegCeOece& Heg{erueÒeceeCes
mHeä keÀjlee ³esleerue.
1) ®e¬eÀer³e yeoue : -
J³eeHeej®e¬eÀeb®es HeefjCeece ns ®e¬eÀer³e mJe©Hee®es Demeleele. lespeer veblej ceboer Je ceboerveblej Hegvne
lespeer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesle Demeles. Hejblet DeLe&J ³eJemLesleerue JesieJesieȳee #es$eebJej keÀceer DeefOekeÀ
ÒeceeCeele l³eeb®ee HeefjCeece nesle Demelees.
2) efveefµ®ele keÀeueeJeOeer : -
J³eeHeej®e¬esÀ ner SkeÀe efJeefµeä keÀeueeJeOeerµeer mebyebOeerle Demeleele keÀejCe lespeer DeeefCe ceboer®es
®e¬eÀ ns efJeefµeä keÀeueeJeOeerle HetCe& nesle Demeles. lespeer efkebÀJee ceboer ner ef®ejkeÀeU ìerkeÀCeejer vemeles.
3) J³eeHeej®e¬esÀ ueeìebÒeceeCes Demeleele : -
mecegêeleerue Yejleer -Deesnesìer ÒeceeCes DeLe&J³eJemLesle osefKeue lespeer DeeefCe ceboer®es ® e¬eÀ meg©
Demeles. p³eeÒeceeCes Yejleerveblej Deenesìer ³esles lemes®e lespeerveblej ceboer þjuesueer Demeles.
4) J³eeHeej®e¬eÀeb®eer yeoue meejKes®e vemeleele : -
lespeer -ceboercetUs Ie[tve ³esCeejs yeoue meJe&$e meejKes®e oermetve ³esle veener. JesieJe sieȳee
#es$eebJej les JesieJesieU³ee ÒeceeCeele oermetve ³esleele. J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee DeJemLeebceO³es Yeeb[Jeueer Jemletb®³ee
#es$eele Ie[tve ³esCeejs yeoue GHeYeesi³e Jemletb®³ee Go³eesieeb®³ee #es$eeleerue yeoueebHes#ee peemle ÒeceeCeele
Ie[tve ³esleele.
5) DeLe&J³eJemLesleerue meJe&meeOeejCe Ieìvee : -
J³eeHeej®e¬eÀ ner DeLe&J³eJemLesle Ie[tve ³esCeejer SkeÀ meJe&meeceev³e Ieìvee Demeles. ³eesi³e
Ghee³eebÜejs l³eeb®es efve³eceve keÀjlee ³esles.munotes.in

Page 23

236) J³eeHeej ®e¬eÀeb®es ®e{ -Gleej meceeve vemeleele : -
J³eeHeej®e¬eÀebceOeerue ®e{ -Gleej ns meceeve oermetve ³esle veener lej lespeer Je ceboerceOeerue ®e{
Gleej ns JesieJesieUs Demet µekeÀleele. lespeerletve ceboerkeÀ[s peeC³eemeeþer ueeieCeeje keÀeueeJeOeer cebo Demelees.
³eeGueì DeLe&J³eJemLee ceboerletve les peerkeÀ[s ueJekeÀj ceeie&¬eÀceCe keÀjles.
7) meJe& meceeJesµekeÀ : -
lespeer DeeefCe ceboer ner meJe&meceeJesµekeÀ Demeleele. cnCepes®e leer osµee®³ee meJe&®e Yeeieele
DeefmlelJeele Demeles.
8) J³eeHeej®e¬esÀ Deeblejjeä^er³e mJe©Hee®es Demeleele : -
lespee r-ceboer®eer ®e¬esÀ ner meeLeer®³ee jesieeÒeceeCes SkeÀe osµeeletve Flej osµeebceO³es Hemejleele.
9) J³eeHeej®e¬eÀeb®eer leerJe´lee meejKeer vemeles : -
Jele&ceevekeÀeueerve Je YetlekeÀeueerve J³eeHeej®e¬esÀ ner keÀeueJeOeer®³ee ¢äerves meceeve vemeleele .
lemes®e J³eeHeej®e¬eÀeb®eer leerJe´lee ner meJe&$e, meJe&keÀeU meceeve vemeles.
10) J³eeHeej®e¬eÀeb®es JesieJesieUs ìHHes (DeJemLee) Demeleele : -
J³eeHeej ®e¬eÀeb®es lespeer, IemejCe, ceboer Je Hegve©ppeerJeve ³ee DeJemLee ¬eÀceeves oermetve ³esleele.
2.3 J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee DeJemLee (PHASE OF TRADE CYCLES)
‘Measuring Business Cycles’ ³ee ûebLeele Òee. efce®esue ³eebveer J³eeHeej®e¬eÀeb®³ee
Heg{erue ®eej ÒecegKe DeJemLee meebefieleu³ee Deensle.
1) lespeer (Prosperity)
2) IemejCe (Recession)
3) ceboer (Depression)
4) Hegve©ppeerJeve (Recovery)
J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee ³ee Jejerue DeJemLee Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs mecepetve Ieslee ³esleerue.
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 2.1munotes.in

Page 24

24Deeke=ÀleerceO³es OXDe#eeJej keÀeueeJeOeer lej OYDe#eeJej DeeefLe&keÀ Guee{eue oµe&e fJeuesueer
Deens. Deeke=Àleerleerue ueeìebÒeceeCes YeemeCeeje Yeeie ne Demes oµe&efJelees keÀer lespeer veblej DeLe&J³eJemLesle
IemejCeeruee meg©Jeele nesles Je DeLe&J³eJemLee ceboerle Heesnes®eles. keÀeueeblejeves DeeefLe&keÀ Guee{eueeR®ee Jesie
Jee{tve c eboer mebHetve Hegve©ppeerve Je lespeerkeÀ[s Jeeì®eeue met© nesles.
J³eeHeej®e¬eÀeb®³ee Jejerue ®eej DeJemLee Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esleerue.
1) lespeer : -(Prosperity)
lespeer®³ee DeJemLesuee®e YejYejeìer®eer DeJemLee Demesner cnCeleele. lespee r®³ee DeJemLesle
DeLe&J³eJemLesleerue DeeefLe&keÀ Ie[ecees[eR®ee Jesie Jee{uesuee Demelees. GlHeeove, GlHeVe, jespeieej,
iegbleJeCetkeÀ, veHeÀe, efkebÀcele F. ceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer oermetve ³esles. ueeskeÀeb®³ee GlHeVeelee
Jee{ Ie[tve ³esles. l³eeletve ueeskeÀeb®³ee jenCeerceevee®ee opee& Gb®eeJelees, ueeskeÀeb®eer efJeefJeOe
JemletmesJeebmeeþer®eer ceeieCeer Jee{les. ³ee Jee{uesu³ee ceeieCeer®³ee Hegle&lesmeeþer GlHeeoveele Jee{ Ie[Jetve
DeeCeeJeer ueeieles. l³eemeeþer iegbleJeCetkeÀ J ee{JeeJeer ueeieles. l³eeletve keÀpee&meeþer ceeieCeer Jee{les. l³eeletve
yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLeeb®eer YejYejeì nesles. yesjespeieejebvee jespeieej GHeueyOe neslees. lespeer®³ee ³ee
DeJemLesle GlHeeove #eceles®ee HegjsHegj JeeHej neslees.
Hejblet le speer®eer ner DeJemLee oerIe&keÀeU efìkeÀCeejer vemeles lespeer®³ee DeeflejskeÀeletve®e Heg{s
IemejCeer®³ee DeJemLesuee ÒeejbYe neslees.
2) IemejCe : -(Recession)
J³eeHeej®e¬eÀeb®³ee ³ee DeJemLesle DeLe&J³eJemLesleerue GlHeeove, GlHevve, jespeieej, iegble JeCetkeÀ,
ceeieCeer F. ®eue IeìkeÀebceO³es IemejCe nesC³eeme meg©Jeele nesles. ceeieCeerle Ieì Ie[tve Deeu³eeves GlHeeove
Òeef¬eÀ³es®ee Jesie ceboeJelees l³eeletve jespeieejer®es ÒeceeCe Ieìtve yeskeÀejer Jee{t ueeieles. l³eeletve ueeskeÀeb®es
GlHeVe keÀce er jentve ceeieCeerle Ieì Ie[tve ³esles. ceeieCeer®³ee DeYeeJeecegUs iegbleJeCetkeÀerle Ieì Ie[tve ³esles
HeefjCeecele: J³eepeoj Ieìtve Jemletb®³ee efkebÀceleer keÀceer nesT ueeieleele. l³eeletve DeuHe veHe̳ee®eer mecem³ee
efvecee&Ce nesles. Je DeLe&J³eJe mLee ceboer®³ee oerµesves Jeeì®eeue keÀ© ueeieles.
3) ceboer : -(Depression)
³ee DeJemLesle GlHeeove, GlHeVe, jespeiej, ye®ele, iegbleJeCetkeÀ, J³eepeoj F. ®eue IeìkeÀebceO³es
ceesþîee ÒeceeCeele Ieì Peeuesueer efometve ³esles. Jemletb®³ee efkebÀceleer ce esþîee ÒeceeCeele Ieìt ueeieleele.
IemejCeer®³ee Jejerue DeJemLesle keÀceer nesle ®eeueuesuee veHeÀe ceboer®³ee DeJemLesle $eÝCe nesT ueeielees.
HeefjCeecele: leesìîeeleerue Go³eesieOebos yebo He[t ueeieleele ³ee DeJemLesle DeLe&J³eJemLee kegbÀþerleeJemLes le
Deeuesueer Demeles. Hejblet ner DeJemLeeosefKeue keÀe³ecemJe©Heer vemeles. ceboer®³ee DeJemLesle Hegvne Deeµeeoe³eer
JeeleeJejCe efvecee&Ce nesTve DeLe&J³eJemLee Hegve©ppeerJevee®³ee DeJemLeskeÀ[s Jeeì®eeue keÀ© ueeieles.
4) Hegve©ppeerJeve : -(Recover y)
ner J³eeHeej®e¬eÀeb®eer µesJeì®eer DeJemLee Deens. ³ee DeJemLesle DeLe&J³eJemLee ceboerletve Hegvne
lespeerkeÀ[s Jeeì®eeue keÀ© ueeieles. Jemletb®³ee ceeieCeerle Jee{ nesT ueeieu³eeves GlHeeove, jespeieej,
GlHeVe, ye®ele, iegbleJeCetkeÀ, GHeYeesie, efke bÀceleer, J³eepeoj lemes®e veHeÀe Jee{tve DeLe&J³eJemLee ieleerceeve
nesTve Hegvne lespeer®³ee DeJemLesle ÒeJesµe keÀjles.munotes.in

Page 25

252.4 `mes' ³eeb®ee yeepeejHesþs®ee efve³ece (SAY’S LAW OF MARKETS)
jespeieej efJemeveeleveJeeoeb®³ee c eles DeLe&J³eJemLesle vesnceer HetCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer Demeles®e keÀoe®eerle
DeLe&J³eJemLesleerue HetCe& jespeieeje®eer HeefjmLeerleer Ie[tve pejer yeskeÀejer efvecee&Ce Peeueer lejer efvecee&Ce Peeuesueer
DeMeer yeskeÀejer HeÀej DeuHekeÀeU ef ìkeÀles Je Hegvne DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer ÒemLeeefHele
nesles. l³eecegUs meveeleveJeeÐeeb®³ee celes DeLe&J³eJemLesle keÀe³eceHeCes yeskeÀejer®eer HeefjmLeerleer keÀOeer®e vemeles.
vesnceer Demeles leer HetCe& jespeieejer®eer HeefjefmLeleer®e nes³e. l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle yeskeÀejer DemeCes ner ieesä
mebYeJeveer³e veener. ³ee®e efJe®eejmejCeeruee meveeleveJeeÐeeb®³ee jespeieejefJe19 J³ee MelekeÀeleerue ÖeWÀ®e DeLe&Meeñe%e pes. yeer. mes ³ eebveer DeeHeu³ee Treatiseon
Political Economic ³ee ûebLeele yeepeejHesþs®ee efme×eble ceeb[uee. l³ee®³eeceles ’Òel³eskeÀ HegjJeþe
DeeHeueer ceeieCeer efvecee&Ce keÀjerle Demelees.“ (Supply creates itsown demand) meeceev³elee
SketÀCe HegjJeþîeeSJe{er SketÀ Ce ceeieCeer Demeles ³ee®ee®e DeLe& DeLe&J³eJemLesle pesJe{îee Jemlet®es GlHeeove
nesles Je yeepeejele Jemlet®ee HegjJeþe neslees. l³eemeJe& Jemletuee ceeieCeer ³esJetve ceeieCeer Je HegjJeþe ³ee®ee
DeeHeesDeeHe meceleesue meeOeuee peelees. ³ee®ee®e DeLe& ceeieCeer Je HegjJeþe ³ee oesvner MekeÌleer meceeve Demeleele
Demes `mes' ³eebveer ie=nerle Oejues Deens. Jemlet®ee GlHeeoveecegUs GlHeeove IeìkeÀebvee J³eepe, veHeÀe, Keb[ Je
Jesleve ³ee ©Heeves GlHeVe efceUle DeeefCe ns GlHeVe GlHeeefole JesUsJej Jemlet® eer Kejsoer keÀje³euee HegjsMeer
Demeles efkebÀJee ns GlHeVe Jemlet®³ee efkebÀceleer SJe{s Demeles DeeefCe cnCetve®e pesJe{s GlHeeove nesles lesJe{er®e
ceeieCeer Demeles. GlHeeove Òeef¬eÀ³escegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee GlHeeove IeìkeÀeb®³ee ÒeJeenecegUs cee ieCeer efvecee&Ce
nesles Demes meveeleveJeeoer DeLe&Meeñe%eevee Jeeìles.
efoIe&keÀeUele meJe&®e Jemletb®³ee ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeele meceleesue meeOeuee peele Demeuee lejer
DeuHekeÀeUele keÀener lelkeÀeueerve keÀejCeecegUs Demeceleesue efvecee&Ce ne slees. ne lelkeÀeueerve Demeceleesue ogj
keÀ©ve Hejle meceleesue ÒemLeeefHele keÀjC³ee®es keÀe³e& efkebÀcele keÀjles. ³ee lelkeÀeueerve Demeceleesuee®eer
peeCeerJe yeepeejele efkebÀceleer®³ee ©Heeves nesles Je efkebÀceleerleerue ne yeoue ue#eele IesTve GlH eeokeÀ DeeHeu³ee
GlHeeoveele ³eesi³e lees yeoue keÀjlees GoenjCeeLe& keÀener keÀejCeecegUs leeboUe®ee HegjJeþe ceeieCeerHes#ee
peemle Peeuee keÀer leeboUe®³ee efkebÀceleer Iemejleele Je GlHeeokeÀebvee met®evee efceUles keÀer leeboUe®ee
HetjJeþe keÀceer kes Àuee Heeefnpes. GlHeeokeÀ l³eevegmeej leeboUe®ee HegjJeþe keÀceer keÀ©ve DeeHeueer ®etkeÀ
metOeejleele Je leeboUe®³ee ceeieCeer HetjJeþîeele meceleesue ÒemLeeefHele neslees.
Jemlet®³ee GlHeeoveele oesve ef¬eÀ³ee DebleYet&le Demeleele.
1) Jemlet®es GlHeeov e keÀjCes
2) GlHeeove IeìkeÀeb®³ee jespeieejercegUs l³eebvee GlHeVe efceUCes.
³ee oesve ef¬eÀ³ee DeMee ÒekeÀejs Ie[tve ³esleele keÀer Òel³eskeÀ HegjJeþe ceeieCeer efvecee&Ce keÀjlees.
∆O=∆Y-∆E
∆O=GlHeeoeceOeerue Jee{
∆Y=GlHevveeleerue Jee{
∆E=Ke®ee&leerue Jee{
Glheeoveeleerue Jee{ercegUs ueeskeÀeb®³ee GlHeVe HeeleUerceO³es Jee{ nesles. l³eecegUs GHeYeesie Ke®ee&le
ner Jee{ nesles. DeMee ÒekeÀejs ®e¬eÀekeÀej ÒeJeenecegUs HetCe& jespeieej ÒemLeeefHele neslees.munotes.in

Page 26

26leelHetjles #es$eer³e Demeceeveleeë
pes. yeer. mes ³eeb®³ee celeevegmeej Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle oerIe&keÀeUele meJe&meeOeejCe
meceleesue efvecee&Ce nesle Demeuee lejer keÀener keÀeUemeeþer #es$eer³e Demeceleesue efvecee&Ce nesCes Meke̳e Demeles
keÀener JesUe GlHeeokeÀeveer kesÀuesu³ee ®egkeÀer®³ee DeboepeecegUs keÀener Jemlet®ee HegjJeþe keÀener keÀeUemeeþer
ceeieCeerHes#ee peemlener nesT MekeÀlees efkebÀJee keÀceerner nesT MekeÀlees Hejblet HetCe& jespeieejecegUs efvecee&Ce
Peeuesuee Demeceleesue DeeHeesDeeHe veenermee neslees. Keeueerue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHeä kesÀues
Deens.
leelHegjles #es$eer³e Demeceleesueë
pes. yeer. mes ³eeb®³eeÒeceeCes Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle oerIe&keÀeUele meJe &meeOeejCe meceleesue
efvecee&Ce neslees. keÀejCe keÀener JesUe Demeceleesue efvecee&Ce nesC³ee®eer Meke̳elee meb³eespekeÀeveer kesÀuesu³ee
®egkeÀer®³ee DeboepeecegUs SKeeÐee Jemlet®ee HegjJeþe keÀener JesUe ceeieCeerHes#ee peemlener neslees efkebÀJee keÀ ceerner
nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. Hejblet DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieej Demeu³eecegUs #es$eer³e meceleesue DeeHeesDeeHe
veä neslees. Goe. Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle SKeeÐee Jemleg®ee HegjJeþe ceeieCeerHes#ee peemle Peeuee
Demesue lej l³eeJe sUerogmeN³ee SKeeÐee Jemlet®³ee GlHeeoveemeeþer GlHeeove IeìkeÀ keÀceer He[tve GlHeeove
ceeieCeerHes#ee keÀceer Peeuesues Demesue. efJeefJeOe yeepeejHesþebHewkeÀer SKeeÐee ceeieCeerHes#ee HegjJeþe peemle
Peeuesuee Demelees. lej l³ee®eJesUer ogmeN³ee SKeeÐ ee yeepeejHesþsle ceeieCeerHes#ee HegjJeþe keÀceer Demelees DeMee
ÒekeÀej®es #es$eer³e Demeceleesue leelHetjl³ee mJe©Hee®es Demetve efkebÀcele ³eb$eCesÜejs les DeeHeesDeeHe veenermes
nesleele. Je oerIe&keÀeUele meceleesue DeeHeesDeeHe meeO³e neslees. Yeeb[ JeueMeener DeLe&J³eJemLesle meJe&®e
yeepeejHesþeble meJe&®e Jemletb®ee HegjJeþe ceeieCeerHes#ee peemle Peeuesuee Deens. ceeieCeer keÀceer Demeu³eecegUs
ceeuee®ee GþeJe keÀceer nesTve meJe&®e yeepeejHesþebceO³es ve KeHeuesu³ee ceeueeves Yejuesu³ee Deensle. DeMeer
HeefjefmLeleer keÀOeer®e efvecee&Ce nesle veener. Del³etlHeeovee®eer efmLeleer DeMeke̳e Demeles. l³ee®ee HeefjCeece
cnCepes meeceev³e yeskeÀjermeg×e DeMeke̳e Demeles. meJe& GlHeeove meeOeves HetCe& jespeieejer®³ee mLeerleerle
Demeleele.
ye®ele ie gbleJeCetkeÀerceO³es meceeveleeë
mes ³eeb®³ee celeevegmeej ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀerle meceevelee DeeCeC³ee®es keÀece J³eepe keÀjles.
J³eepeojeleerue yeoue HewMee®eer ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ efveef½ele keÀjles. ³eemeeþer J³eepee®ee oj ueJeef®ekeÀ
Demeuee Heeefnpes J³eepe ns ye®ele keÀjC³ee®ee ceesyeouee Deens. pesJne ye®ele ner iegbleJeCetkeÀerHes#ee peemle nesles
lesJne J³eepeoj keÀceer neslees. HeefjCeeceleë Yeeb[Jeue mJemle nesles Je iegbleJeCetkeÀ Jee{C³ee®eer ÒeJe=Êeer efometve
³esles. iegbleJeC etkeÀeruee ÒesjCee efceUtve l³eele Jee{ nesT ueeieles DeeefCe ye®eleer®es ÒeceeCe keÀceer nesT ueeieles.
ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³eele meceevelee ÒemLeeefHele nesTve J³eepeoj efmLejeJeles.munotes.in

Page 27

27
Deeke=Àleer 2.2
Deeke=Àleerle oeKeJeu³eeÒeceeCes OXDe#ee Jej ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ DeeefCe OYDe#eeJej
J³eepeoj oMe&efJeuee Deens. meceepee®eer ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ OXner Deens. lej HH³ee jsiegbleJeCetkeÀerle meceevelee ÒemLeeefHele Peeu³eeves ORne J³eepeoj efveef½ele neslees. pesJne m eceepee®³ee
ye®eleerle Jee{ nesles lesJne veJeerve ye®ele Je¬eÀ S1S1Demee veJeerve Je¬eÀ le³eej neslees Je lees iegbleJeCetkeÀ
Je¬eÀeme HHJe¬eÀeme E1ceO³es ísolees l³eecegUs E1ne veJeerve meceleesue efyebot Demetve J³eepeoj OR,
He³e&ble keÀceer neslees DeMee ÒekeÀejs DeLe&J³eJemLesle ye®ele Je iegbleJeCetkeÀerle meceevelee J³eepeojecegUs nesles Je
l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieej ÒemLeeefHele neslees.
efkebÀcele Je Jesleve ³eeleerue yeoueë
HewMeeleerue Jesleve Je JeemleJe Jesleve ³eeb®ee Hej mHej Òel³e#e mebyebOe Demelees. HewMeeleerue Jesleveele
Jee{ Peeueer lej JeemleJe Jesleveele Jee{ nesles Je pej HewMeeleerue Jesleve keÀceer Peeues lej JeemleJe Jesleve keÀceer
nesles cnCetve®e ÞeceerkeÀ JeemleJe Jeslevee®ee Deeûen Oejleele. mes ³eebveer D emesie=nerle Oejues Deens keÀer
Jesleveojeleerue ueJeef®ekeÀlescegUs cepetjeb®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeele meceleesue meeOeuee peeTve HetCe&
jespeieeje®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles.
2.4. 1 mes ³eeb®³ee efme×eblee®eer ie=nerlelJesë
1) yeepeejele HetCe& mHeOee& Deens.
2) J³eepeoj ueJeef®ekeÀ Demeu³eecegUs ye®ele vesnceer iegbleJeCetkeÀeryejesyej Demeles.
3) Jemlet Je mesJeeb®³ee efkebÀceleer mejemejer Ke®ee&yejesyej DeeefCe cepetjer®es oj meerceeble GlHeeokeÀlesyejesyej
Demeleele.
4) HewMee®ee Ò eJeen melele ®eeuet Demelees. l³eecegUs ye®ele cnCepes Yeeb[Jeueer Jemletmeeþer kesÀuesuee Ke®e&
Demelees.
5) DeLe&J³eJemLesle Ketueer DeLe&J³eJemLee Deens.
6) mejkeÀej®ee ketÀþueener nmle#esHe veener.
7) ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeleerue meceleesueeÜejs GlHeeove IeìkeÀe®³ee DeeefCe Jemlet®³ee efkebÀceleer þjleele.
8) DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieej ÒemLeeefHele Peeuee Deens.
9) efkebÀcele, Jesleve DeeefCe J³eepe ³eeb®³eele ueJeef®ekeÀlee Demeles.
10)efoIe&keÀeue efJe®eejele Iesleuee Deens.munotes.in

Page 28

282.4 .2 mes ³ eeb®³ee efme×ebvleeJejerue efìkeÀeë
1) DeJeemle ie=nerlekesÀ :
mes ³eebveer yeepeejele HetCe& mHeOee& Demeles Demes ie=nerle Oejues Deens HeCe les ®etkeÀer®es Deens.
Òel³e#eele yeepeejele DeHetCe& mHeOee& efkebÀJee cekeÌlesoejer Dee{Utve ³esles.
2) DeuHek eÀeU cenlJee®ee ë
mes ³eebveer DeeHeu³ee efme×ebvleele efoIe&keÀeUe®ee efJe®eej kesÀuee Deens. Hejblet kesÀvme ³eeb®³ee celes
DeuHekeÀeU cenlJee®ee Deens. keÀejCe DeuHekeÀeU Meeéele Deens.
3) J³eepeoj ueJeef®ekeÀ vemelees ë
meveeleveer DeLe&Meeñe%ee®³eece les J³eepee®es oj ueJeef®ekeÀ Demeu³eecegUs ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ
³eeceO³es meceleesue meeOeuee peelees. kesÀvme ³eeb®³eeceles Òel³e#eele J³eepee®es oj ueJeef®ekeÀ vemeleele DeeefCe
J³eepee®³ee ojeJej ye®eleer Je iegbleJeCetkeÀe DeJeuebyetve vemeleele.
4) HegCe& jespeieej ner DeHeJeeoelcekeÀ HeefjmLeerleer Deens ë
kesÀvme ³eeb®³eeceles HetCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer DeHeJeeoelcekeÀ Demeles kesÀvme DeeHeu³ee
efme×ebleele meJe&meeOeejCeHeCes meceleesue HetCe& jespeieejeHes#ee keÀceer jespeieej Demel eevee meeOeuee peelees.
5) HewMee®³ee cegu³e mebûenCeekeÀ[s otue#e& :
meveeleveer DeLe&Meeñe%eebveer HewMee®³ee efJeefvece³e ceeO³ecee®³ee keÀe³ee&Jej Yej efo³ee Deens. l³eebveer
HewMee®³ee cegu³e mebûenCee®³ee keÀe³ee&keÀ[s ogue&#e kesÀues Deens. Hewmee kesÀJeU Ke®e& keÀjC³eekeÀjerlee vemetve
YeefJe<³ee®eer lejleto cnCetve kesÀueer peeles.
6) DeLe&J³eJemLee DeeHeesDeeHe ®eeueCeejer vemeles:
meveeleveer DeLe&Meeñe%eebveer efven&mle#esHe efveleer®ee DeeJeuebye kesÀuee Deens. Hejblet DeLe&J³eJemLee
DeeHeesD eeHe ®eeueCeejer vemeles DeeHeesDeeHe ®eeueCeejer mJeb³eefveYe&j DeLe&J³eJemLee ns lelJe kesÀvmeuee ceev³e
veener. l³ee®³eeceles Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLes®eer meceepej®evee®e DeMeer Demeles keÀer l³eele iejerye Je
efÞeceble Demes oesve Jeie& Demeleele . ÞeercebleekeÀ[s YejHetj mebHeÊeer Demeu³eeves mebHeÊeer®ee meJe&Yeeie
GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjleele. ieefjyeebvee GlHeovee DeYeeefJe efkeÀceeve iejpeener YeeieJelee ³esle veenerle DeMee
JesUer mejkeÀejer nmle#esHe cenlJee®ee Demelees. l³eecetUs mebHeÊeer ®es efJelejCe ³eesi³e ÒekeÀejs kesÀues peeles.
7) ceboer®eer HeefjmLeerleer ner JeemleJelee Deens:
DeLe&J³eJemLesle ceboer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesCeej veener ns mes ³eeb®es cele DeJeemleJe Demeu³eeves
peeieeflekeÀ ceneceboerves efme× kesÀues. 19 29-30 ®³ee ceneceboer®³ee keÀeUele ceeieCeer Ieìle peeTve
efkebÀceleer Ieìle iesu³ee Je yeskeÀejer Jee{ueer cnCepes®e ceboer ner JeemleJe Ieìvee Deens.
8) SketÀCe ceeieCeer®³ee keÀcelejles®eer Meke̳elee:
meveeleveer DeLe&Meeñe%eeb®³ee celes cepetjer®³ee ojele keÀHeele kesÀu³eeme GlHeeoveKe®e& keÀceer
nesTve Jemlet®³ee efkebÀceleer keÀceer nesleerue Hejblet kesÀvme®³ee celes meceûeue#eer ¢äerkeÀesveeletve Heeefnu³eeme
cepetjer®³ee ojele keÀHeele kesÀu³eeme meceepeeleerue HeÀej ceesþîee Jeiee&®es GlHeVe Ieìsue. l³eecegUs
KejsoerMekeÌleer keÀceer nesTve SketÀCe ceeieCeerle Ieì nesles.munotes.in

Page 29

292.4.3 mes®³ee efme×eblee®ee meejebMe ë
1) HetjJeþe ceeieCeeruee pevce oslees DeLe&J³eJemLes®es keÀe³e& ®eeuet Demeleevee Òel³eskeÀ IeìkeÀe®es mecee³eespeve
nesles.
2) GlHeeove ele Jee{ nesle peeles lemelemes GlHeeove IeìkeÀe®es GlHeVe Jee{les Je veJeerve ceeieCeer efvecee&Ce
nesTve Jee{erJe GlHeeove efJekeÀues peeles.
3) yeskeÀejer efvecee&Ce nesle veener yeskeÀejer efvecee&Ce Peeueer lej leer leelHetjl³ee mJeªHee®eer Demeles J e keÀener
keÀeUeveblej leer DeeHeesDeeHe veä nesles.
4) DeLe&J³eJemLee keÀesCel³eener yee¿e ÒeeslmeenveeefMeJee³e keÀe³e&jle Demeles.
2.5 meejebMe
DeLe&J³eJemLesle keÀe³e&jle Demeuesu³ee keÀener ieefleceeve µekeÌleer JesieJesieȳee ÒekeÀej®es DeeefLe&ke À
®e{-Gleej efvecee&Ce keÀjleele. l³eeb®³ee Jewefµeä³eebvegmeej l³eeb®es JesieJesieU³ee ÒekeÀejebceO³es JeieeakeÀjCe kesÀues
peeles. Deµee ®e¬eÀer³e ®e{ -Gleejebvee J³eeHeej®e¬esÀ Demes cnCeleele.
‘Measuring Business Cycles’ ³ee ûebLeele Òee. efce®esue ³ee bveer J³eeHeej®e¬eÀeb®³ee
Heg{erue ®eej ÒecegKe DeJemLee meebefieleu³ee Deensle.
1) lespeer (Prosperity)
2) IemejCe (Recession)
3) ceboer (Depression)
4) Hegve©ppeerJeve (Recovery)
19 J³ee MelekeÀeleerue ÖeWÀ®e DeLe&Meeñe%e pes. yeer. mes ³eebveer DeeHeu ³ee Treatiseon
Political Economic ³ee ûebLeele yeepeejHesþs®ee efme×eble ceeb[uee. l³ee®³eeceles ’Òel³eskeÀ HegjJeþe
DeeHeueer ceeieCeer efvecee&Ce keÀjerle Demelees.“ (Supply creates itsown demand) meeceev³elee
SketÀCe HegjJeþîeeSJe{er SketÀCe ceeieCeer D emeles ³ee®ee®e DeLe& DeLe&J³eJemLesle pesJe{îee Jemlet®es GlHeeove
nesles Je yeepeejele Jemlet®ee HegjJeþe neslees. l³eemeJe& Jemletuee ceeieCeer ³esJetve ceeieCeer Je HegjJeþe ³ee®ee
DeeHeesDeeHe meceleesue meeOeuee peelees. ³ee®ee®e DeLe& ceeieCeer Je H egjJeþe ³ee oesvner MekeÌleer meceeve Demeleele
Demes `mes' ³eebveer ie=nerle Oejues Deens.
2.6 ÒeMve
1.J³eeHeej ®e¬eÀ cnCepes keÀe³e? l³ee®eer efJeefJeOe JewefMeäîes keÀesCeleer?
2.J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee efJeefJeOe DeJemLeebJej meefJemlej ®e®ee& keÀje.
3.`mes' ³eeb®ee yeepeejefJemunotes.in

Page 30

30ÒekeÀjCe -2
3
kesÀvme®³ee DeLe&Meem$eer³e cegueYetle mebkeÀuHevee
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìîes
3.1 ÒemleeJevee
3.2 HeefjCeecekeÀejkeÀ / ÒeYeeJeer ceeieCeer
3.2.1 HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®es leÊJe
3.2.2 HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer þjefJeCe ejs IeìkeÀ
3.2.3 HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®es efveOee&jCe
3.2.4 DeHetCe& jespeieej HeeleUer®ee meceleesue
3.2.5 HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀJee ÒeYeeJeer ceeieCeer®es cenÊJe
3.3 GHeYeesie HeÀueve
3.3.1 GHeYeesie HeÀuevee®es ÒekeÀej
3.3.2 meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer®eer JewefMe<ìîes
3.3.3 meerceeble GHeYeesieÒeJe=Êeer®es cenÊJe
3.3.4 kesÀvme®³ee GHeYeesieHeÀuevee®eer ie=nerlekesÀ
3.3.5 GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
3.4 Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee
3.4.1 Yeeb[Jeue e®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
3.4.2 Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble ueeYe#ecelesJejerue ìerkeÀe
3.5 ye®ele
3.5.1 ye®eleer®ee DeLe&
3.5.2 ye®eleeryeeyele®es efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesve
3.5.3 ye®ele Je J³eepeoj ³eeleerue mebyebOe
3.6 meejebMe
3.7 ÒeMvemunotes.in

Page 31

313.0 GefÎ<ìîes
HeefjCeecekeÀejkeÀ / ÒeYeeJeer ceeieCeer®es leÊJe, IeìkeÀ, efveOee&jCe Je cenÊJe mecepetve IesCes.
GHeYeesie HeÀuevee®³ee ÒekeÀejeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer®eer JewefMe<ìîes Je cenÊJe D eY³eemeCes.
kesÀvme®³ee GHeYeesie HeÀuevee®eer ie=efnlekesÀ DeY³eemeCes.
GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble ueeYe #ecelesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ DeY³eemeCes.
ye®ele, ye®eleer®ee DeLe&, ye®eleeryeeyele®es efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesve, ye®ele Je J³eepeoj ³eeleerue mebyebOe
DeY³eemeCes.
3.1 ÒemleeJevee
Òemlegle ÒekeÀjCeele ÒeecegK³eeves Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee/ueeYe#ecelee lemes®e
l³ee®³eeMeer mebyebOeerle Demes efJeJe Oe IeìkeÀ cnCepes®e ye®ele, iegbleJeCegkeÀ, iegCekeÀ Je ÒeJesie ³eeb®ee meefJemlej
DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. l³eevegmeej l³ee®es mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes oslee ³esF&ue.
3.2 HeefjCeecekeÀejkeÀ /ÒeYeeJeer ceeieCeer (EFFECTIVE DEMAND)
³ee ÒekeÀjCee le DeeHeCe HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer efkebÀJee ÒeYeeJeer ceeieCeer ³ee kesÀvme®³ee keÀuHeves®eer
®e®ee& keÀjCeej Deenesle. kesÀvmeves DeeHeu³ee DeeefLe&keÀ efJeMuesHeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer efkebÀJee Ò eYeeJeer ceeieCeer ner keÀuHevee meJee&le cenlJee®eer keÀuHevee mecepeueer peeles.
Òee. [eruee[& cnCeleele keÀer,’kesÀvme®³ee jespeieejefJeHeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®³ee lelJeeHeemetve nesles.
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer efkebÀJee ÒeYeeJeer ceeieCeer cnCepes keÀe³e? vesnceer®e DeeHeCe F®íe J³ekeÌle
keÀjCes cnCepes ceeieCeer cnCelees Hejblet F®íe cnCepes ceeieCeer veJns. Hejblet pesJne F®ísuee Kejsoer MekeÌleer®es
Je Hewmee Ke®e& keÀjC³ee®eer c eeveefmekeÀ le³eejer®es HeeþyeU ueeieles lesJne®e F®íerle Jemlet Kejsoer keÀjlee
³esles. kesÀvmeves Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®eer F®íe Je Jemlet®eer ceeieCeer ³eeceO³es HeÀjkeÀ keÀ©ve meebefieleuee
Deens. kesÀvme cnCeleele keÀer kesÀJeU F®íe cnCepes ceeieCee r veJns. lej pesJne Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®³ee
F®ísuee Jemlet Kejsoer keÀjC³eemeeþer ueeieCeeN³ee DeeefLe&keÀ J³ekeÌleer®es Je Hewmee Ke®e& keÀ©ve Jemlet
Kejsoer®³ee ceeveefmekeÀ le³eejer®es HeeþyeU ueeYeles lesJne®e l³ee F®ísuee ceeieCeer cnCepes HeefjCe ecekeÀejkeÀ
ceeieCeer Demes cnCeleele. HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeermeeþer leerve ieesäeR®eer iejpe Deens. 1) Jemlet Kejsoer
keÀjC³ee®eer F®íe Heeefnpes 2) Jemlet Kejsoer keÀjC³eemeeþer ueeieCeeje DeeJeM³ekeÀ Hewmee Heeefnpes cnCepes
DeeLeeakeÀ ketÀJele Hee efnpes. 3) Hewmee Ke®e& keÀjC³ee®eer ceeveefmekeÀ le³eejer Heeefnpes. kesÀvmeves pees ceeieCeer®ee
efJe®eej kesÀuee lees mebHetCe& meceûee®eer ceeieCeer®ee efJe®eej kesÀuee. meceûeue#eer DeLe&Meeñeele mebHetCe& meceepee®ee
efJe®eej kesÀuee peelees. J³ekeÌl eer®ee efJe®eej kesÀuee peele veener cnCetve HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®ee efme×eble
ceeb[leevee kesÀvmeves meceûeue#eer DeLe&Meeñee®ee efJe®eej kesÀuee Deens. mebHetCe& meceepee®eer SketÀCe ceeieCeer
efJe®eejele Iesleueer Deens. HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeie Ceer cnCepes mebyebOe meceepee®eer Jemlet Je mesJeebvee Demeuesueermunotes.in

Page 32

32SketÀCe ceeieCeer nes³e. l³eecetUs HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer ner meceepeekeÀ[tve efJeefJeOe Jemlet Je mesJeebJej pesJe{e
SketÀCe Hewmee Ke®e& kesÀuee peelees lees DeekeÀ[e oMe&Jelees l³ eecegUs HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer =SketÀCe Ke®e&
nes³e. meceepeeves efJeefJeOe Jemlet Je mesJee®³ee Kejsoermeeþer Hewmee Ke®e& kesÀuee lees Hewmee Jemlet Je mesJeeb®es
GlHeeove keÀjCeeN³ee meceepeeleerue GlHeeove IeìkeÀeb®³ee neleele Keb[ Jesleve J³eep e Je veHeÀe ®ee
mJe©Heele peelees HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer cnCepes Jemlet Je mesJeeb®eer Hewmee Ke®e& keÀ©ve Kejsoer keÀjC³ee®eer
meceepee®eer ceeieCeer nes³e. l³eecegUs meceepee®eer pesJe{er HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer Demeles. lesJe{s GlHeeokeÀ
GlHe eove efvecee&Ce keÀ©ve meceepeele DeeCelees. HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer ner jespeieej efvecee&Ce keÀjles ³eecegUs
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer =jespeieej Demesner DeeHeCeeme cnCelee ³esF&ue.
HeefjCeece keÀejkeÀ ceeieCeer =SketÀCe Ke®e&
=SketÀCe j eä^er³e GlHeVe
=SketÀCe GlHeeove
=jespeieej
3.2.1 HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®es lelJe (The principle of EffectiveDemand):
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeercegUs jespeieej efvecee&Ce neslees ³ee®ee DeLe& DeLe&J³eJemLesle jespeieej
efvecee&Ce nesCes ner yeeye HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeerJej DeJeuebyetve Demeles. l³eecegUs kesÀvmeves Demes ÒeefleHeeove
kesÀues keÀer DeLe&J³eJemLesle pej HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®eer keÀcelejlee Demesue lej DeLe&J³eJemLesle yeskeÀejer
efvecee&Ce nesles. l³eecegUs l³eeves Het{s Demes ner ÒeefleHeeove kesÀues keÀer DeLe&J³eJemLesleerue yeskeÀejer otj
keÀjeJe³ee®eer Demesue lej HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeerle Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes ne SkeÀcesJe GHee³e Deens.
Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle vesnceer yeskeÀejer Dee{Utve ³esles .Hejblet ÒeYeeJeer ceeieCeer®eer keÀcelejlee Demesue
lej yeskeÀejer efvecee&Ce nesle Demeles. ³ee®ee DeLe& Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®eer
keÀcelejlee Deens. ³ee®es keÀejCe p³ee ÒeceeCeele jeä^er³e GlHeVe Jee{ues Demesue l³eeHes#ee keÀceer GHeYeesie
Jee{lees keÀejCe jeä^er³e GlHeVe Jee{u³eeves ueeskeÀeb®³ee neleer pesJe{e Hewmee peelees l³eeleerue meieUe Hewmee
GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjle veenerle. lej l³eeleerue keÀener Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjleele Je efMeuuekeÀ
HewMee®eer ye®ele keÀjleele DeMee ÒekeÀejs osMeele pesJe{s jeä^er³e GlHeVe Jee{ues Demesue lesJe{e GHeYeesie
Jee{le veener. l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle jeä^er³e GlHeVe Je GHeYeesie ³eeceO³es leHeÀeJele efvecee&Ce nesles DeeefCe
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®eer keÀcelejlee efvecee&Ce Peeueer keÀer osMeele yeskeÀejer efvecee&Ce nesles cnCetve kesÀvmeves
Demes meg®eJeues Deens keÀer jeä^er³e GlHeVe Je GHeYeesie ³eeb®³eeceO³es pesJe{er leHeÀeJele He[uesueer Demeles
lesJe{îee jkeÀces®eer JeemleJe iegbleJeCetkeÀ kesÀ ueer keÀer pesJe{îee HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer keÀcelejlee efvecee&Ce
Peeuesueer Demeles lesJe{er HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer DeLe&J³eJemLesle Ye©ve efveIeles DeeefCe DeMee ÒekeÀejs
HeefjCeece keÀejkeÀ ceeieCeer®eer keÀcelejlee Yeªve efveIeeueer keÀer osMeeleerue yeskeÀejer otj nesles.
3.2.2 HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer þjefJeCeejs IeìkeÀ (Determinates ofEffective
Demand):
HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀJee ÒeYeeJeer ceeieCeer þjefJeCeejs IeìkeÀ oesve Deensle 1) SketÀCe ceeieCeer HeÀue
(Aggregate Demand Func tion)DeeefCe 2) SketÀCe HegjJeþe HeÀue (Aggregate Demand
Function)
1) SketÀCe ceeieCeer HeÀue (Aggregate Demand Function):
Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesleerue Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ DeeHeu³ee GlHeeoerle Jemletuee efkeÀleer
ceeieCeer ³esF&ue Je l³eeJemletb ®eer efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej efkeÀleer GlHeVe efceUsue ³ee®ee Deboepe yeebOelees Jemunotes.in

Page 33

33DeHesef#ele GlHeVeeletve DeHes#eerle Ke®e& Jepee kesÀu³eeveblej veHeÀe efMeuuekeÀ jenlees. SketÀCe ceeieCeer cnCepes
DeLe&J³eJemLesle jespeieeje®³ee JesieJesieȳee HeeleUe rD e m e l e e v e e ,l ³ e e JesieJesieȳee Heeleȳeebvee pesJe{s
GlHeeove efvecee&Ce nesT MekeÀles lesJe{s GlHeeove efJeketÀve l³ee®³ee efJe¬eÀerHeemetve pesJe{s GlHeVe DeHesef#eues
Demesue lesJe{s DeHesef#euesues GlHeVe oMe&efJeCeejs keÀesäkeÀ efkebÀJee He$ekeÀ cn Cepes®e SketÀCe ceeieCeer HeÀue nes³e.
SketÀCe ceeieCeer HeÀueve He$ekeÀ
Jejerue keÀesäkeÀele jespeieejer®³ee HeeleUerle Jee{ Peeu³eeme SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele Jee{les
Gueì jespeieej HeeleUerle Ieì Peeu³eeme SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele Ieìles p esJne 5 ueeKe ueeskeÀbevee
jespeieej efouee peelees lesJne 30 keÀesìer®eer iegbleJeCetkeÀ nesles DeMee efjleerves SketÀCe ceeieCeer HeÀueve cnCepes
efveefvejeȳee jespeieejer®³ee HeeleUercegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee GlHeeovee®eer efJe¬eÀer HeÀueve ³esCeeN³e eD e H e s # e e r l e
efkeÀceleer®es keÀesäkeÀ nes³e jespeieejele Jee{ nesF&ue l³eeÒeceeCes DeHes#eerle GlHeVe Jee{les. keÀejCe jespeieej
Jee{u³eeves GlHeeove Jee{les Je l³eeJej nesCeeje ûeenkeÀe®ee Ke®e& Jee{lees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.1 jespeieej HeeleUer
Deeke =Àleerle oeKeJeu³eeÒeceeCes SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ ne pesJe{s DeefOekeÀ keÀeceieej keÀeceeJej Iesleues
peeleele lesJe{s DeHesef#ele GlHeVe peemle jenles cnCetve GlHeeove Jee{ levee jespeieej Je GlHeVe ³ee oesneWle
Jee{ nesles.munotes.in

Page 34

342) SketÀCe HegjJeþe HeÀue (Aggregate Supply Function):
SketÀCe HegjJeþe HeÀue cnCepes DeLe&J³eJemLesle jespeieeje®³ee JesieJesieȳee Heeleȳee Demeleelevee
l³ee JesieJesieȳee Heeleȳeebvee pesJe{s GlHeeove nesT MekeÀles lesJe{s GlHeeove efJeketÀve l³ee®³ee efJe¬eÀerHeemetve
pesJe{s GlHeVe efceUCes DeeJeM³ekeÀ Deens lesJe{s DeeJeM³ekeÀ GlHeVe oMe&efJeCeejs keÀesäkeÀ efkebÀJee He$ekeÀ
cnCepes SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ nes³e.
GlHeeokeÀ GlHeeove IeìkeÀebvee keÀeceeJej Iesle Demeleevee Jemlet®es GlHeeove keÀjleevee ³esCeeje
SketÀCe Ke®e& Y e©ve efveIeeJee DeMeer GlHeeokeÀe®eer DeHes#ee Demeles ³ee efkeÀceeve DeHesef#ele efkebÀceleeruee kesÀvme
SketÀCe HetjJeþe efkebÀcele cnCeleele. SketÀCe HetjJeþe efkebÀcele ner Jemletb®³ee GlHeeove Ke®ee&FlekeÀer Demeles.
jespeieeje®eer HeeleUer Jee{ueer D emelee GlHeeoveKe®e& Jee{lees Je jespeieejer®eer HeeleUer keÀceer Peeueer Demelee
SketÀCe HetjJeþe efkebÀcele keÀceer nesles efvejefvejeȳee jespeieejer®³ee HeeleUeruee Demeuesu³ee efvejefvejeȳee
HegjJeþe efkebÀceleer oMe&efJeCeeN³ee keÀesäkeÀeuee SketÀCe HegjJeþe keÀesäkeÀ Demes cnCeleele.
SketÀCe HegjJeþe keÀesäkeÀ (Aggregate Supply Schedule)
Deeke=Àleer 3.2
Jejerue Deeke=Àleerle OXDe#eeJej jespeieejer DeeefCe OYDe#eeJej SketÀCe HegjJeþe efkebÀcele
oMe&efJeueer Deens. SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ Oefyebotletve efveIetve lees [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s peelees cnCepes®e lees
OeveelcekeÀ Deens. keÀejCe jespeieejer®³ee HeeleUerle peMepeMeer Jee{ nesle peeles lemeleMeer SketÀCe HegjJeþe
efkebÀcele meg×e Jee{le peeles. SkeÀe ce³ee&osveblej SketÀCe HegjJeþe efkebÀceleer®ee Je¬eÀ OYDe#eeJej meceeblej
neslees. Deeke=Àleerle Pefyebotveblej GYee O(Vertical) Peeuee Deens. ³ee®ee DeLe& ³ee efyebot®³ee HeueerkeÀ[smunotes.in

Page 35

35jespeieejerle Jee{ keÀjCes DeMeke̳e Deens. keÀejCe ÞeefcekeÀeb®³ee mebK³esle Jee{ kesÀueer lejer G lHeeoveele Jee{
nesT MekeÀle veener. DeLe&J³eJemLee pesJne HetCe& jespeieejer®³ee HeeleUeruee Heesn®eles lesJne DeuHekeÀeUele
SketÀCe Ke®ee&le yeoue Peeuee lejer GlHeeoveele Jee{ nesle veener. Je ³ee®ee HeefjCeece cnCepes ®eueveJee{
nes³e.
3.2.3 HeefjCeec ekeÀejkeÀ ceeieCeer®es efveOee&jCe (Determination ofeffective
Demand):
p³ee jespeieejer®³ee HeeleUeruee SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele Je SketÀCe HegjJeþe efkebÀcele meceeve
Demeleele leer jespeieeje®eer HeeleUer mebletueveeJemLesle Demeles. SketÀCe ceeieCee rcegUs peemleerle peemle
DeHesef#ele GlHeVe oMe&efJeues peeles Je SketÀCe HegjJeþîeecegUs efkeÀceeve DeHesef#ele GlHeVe oMe&efJeues peeles. SketÀCe
ceeieCeerJe¬eÀ Je SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ HejmHejebvee p³ee GlHeVeeuee ísoleele l³ee GlHeeovee®³ee mebyebOeel e
jespeieeje®eer HeeleUer efveef½ele nesles ³ee ísove efyebotuee Devegmeªve Demeuesueer ceeieCeer cnCepes ÒeYeeJeer
ceeieCeer nes³e.
Deeke=Àleer 3.3
Deeke=Àleerle oeKeJeu³eeÒeceeCes SketÀCe ceeieCeerJe¬eÀ Je SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee Eefyebotle
ísoleele ³ee®ee®e DeLe& peemleerle peemle DeHesef#ele GlHeVe DeeefCe efkeÀceeve DeHesef#ele GlHeVe oesvner meceeve
nesleele Eefyebotle GlHeVe GlHeeove Je jespeieej ³eeb®ee meceleesue Peeuee Deens pej GlHeeove OQHes#ee
keÀceer Peeues lej cnCepes®e OQ 2FlekesÀ Peeues lej ceeieCeer SQ2Je HegjJeþe ODPeeuee lej
GÐeesiemebmLesuee SDFlekeÀe DeOeerkeÀ HeÀe³eoe nesF&ue ³ee DeefleefjkeÌle ueeYeecegUs GlHeeove Jee{tve
jespeieej Jee{sue. kesÀvme®³ee celes GlHeeove Je jespeieej ³eeb®ee mejU Òel³e#e Je ÒeceeC eMeerj mebyebOe Demelees
mecepee GlHeeove OQHes#ee OQ 1FlekesÀ Deens lej GÐeesiemebmLesuee MNSJe{e leesìe nesF&ue.
l³eecegUs GlHeeokeÀ GlHeeove keÀceer keÀjleerue Je jespeieej keÀceer nesF&ue EQner meceleesuee®eer jespeieej
HeeleUer þjsue. ³ee®ee®e DeLe& peesHe³e¥le SketÀCe ceeieCeer HeÀue ns SketÀCe HegjJeþe HeÀueeHes#ee DeefOekeÀ Demeles
lesHe³e¥le jespeieejeme Jee{ keÀjCes ³eesi³e þjles.munotes.in

Page 36

363.2 .4 DeHetCe& jespeieej HeeleUer®ee meceleesue (Under -EmploymentEquilibrium):
Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle keÀ ceeue veHe̳ee®³ee GÎsMeeves Jemlet®es GlHeeove kesÀues peeles.
l³eecegUs kesÀvme®³eeceles Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle jespeieeje®eer HeeleUer ner HetCe& jespeieejer®³ee
HeeleUerHes#ee keÀceer Demeles ³ee®ee®e DeLe& DeLe&J³eJemLesle DeHetCe& jespeieej Demeleeveener SketÀCe ceeieCeer
HeÀueve DeeefCe SketÀCe HegjJeþe HeÀueve ³ee oesvnerceO³es meceeblej ÒemLeeefHele nesCes Meke̳e Demeles kesÀvme
³eeb®³eeceles HetCe& jespeieeje®eer efmLeleer ner DeHeJeeoelcekeÀ Demetve DeHetCe& jespeieeje®ee meceleesue ne rm e e c e e v ³ e
Ieìvee Deens.
Deeke=Àleer 3.4
Deeke=Àleerle oeKeJeu³eeÒeceeCes SketÀCe ceeieCeerJe¬eÀ Je SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee Eefyebotle
ísoleele Je OQSJe{e jespeieej efvecee&Ce neslees Hejblet DeLe&J³eJemLesle jespeieej nJeer DemeCeej er ceevemes
OQ 1SJe{er Deensle. Hejblet Eefyebotle meceleesue Demeu³eeves OQSJe{îee ueeskeÀebvee jespeieej ÒeeHle neslees
cnCepes®e OQ 1SJe{s ueeskeÀ yeskeÀej jenleele cnCetve®e kesÀvme®³eeceles ner meceleesuee®eer DeJemLee HetCe&
jespeieejer®eer Demesue ®e Demes veener. DeMee efmLeleerle HegCe& jespeieej efvecee&Ce nesC³eemeeþer DeHesef#ele
GlHeveele Jee{ Peeueer Heeefnpes Demes Ie[u³eeme SketÀCe ceeieCeerJe¬eÀ Je ne veJeerve ceeieCeer Je¬eÀ SketÀCe
HegjJeþe Je¬eÀeme E1³eeefþkeÀeCeer ísotve HeefjCeeceke ÀejkeÀ ceeieCeer oMe&efJelees l³eecegUs OQ 1SJe{îee
yeskeÀej ueeskeÀebvee jespeieej ÒeeHle neslees.
DeMee efjleerveer kesÀvmeves iegbleJeCetkeÀer®es oesJee{le veener. ³eemeeþer KeN³ee DeLee&ves HetCe& jespeieej ÒemLeeefHele nesTve yeskeÀejer veä nesC³eemeeþer
mejkeÀejves nmle#esHe keÀ©ve iegbleJeCetkeÀ Jee{ kesÀueer Heeefnpee. kesÀvme ³eebveer HegjJeþe HeÀueveeHes#ee ceeieCeer
HeÀueveeuee DeefOekeÀ cenlJe efoues. HetCe& jespeieej efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer mejkeÀejer Ke®e& Je iegbleJeCetkeÀ
DeeJeM³ekeÀ Demeles.munotes.in

Page 37

373.2 .5 HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀJee ÒeYeeefJe ceeieCeer®es cenlJe (Importance ofeffective
demand):
1) `mes' ®³ee yeepeejHesþ efve³ecee®ee DeHetjsHeCee:
`mes' ®³ee yeepeejHesþs®³ee efve³ecee ®es Keb[ve kesÀues Deens HegjJeþe mJeleë®eer ceeieCeer efvecee&Ce keÀjle
veener. keÀejCe kesÀvme®³ee celes Jee{uesues meJe&®e GlHeVe meceepe GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjle veener efkebÀJee
ye®ele kesÀuesueer meJe&®e GlHeVe meJe&®e iegbleJeues peeF&ue Demes vee ner. l³eecegUs meceepee®ee SketÀCe Òel³e#e
Ke®e& (SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele) GlHeeoveeHes#ee keÀceer nesles DeeefCe DeMee ÒekeÀejs ceeieCeerle nesCeejer v³etvelee
meceepeele jespeieejer®eer HeleUerner keÀceer keÀjsue.
2) DeHetCe& jespeieej meceleesueë
Yeeb[JeMeener DeLe&J³eJemLesle DeHetCe& jespeeieje®³ee efmLeleerle meceleesue mee¿e keÀjC³eemeeþer
iegbleJeCetkeÀerle meelel³eHetCe& Jee{ nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3) jespeieej efveOee&jCe keÀjCeejs IeìkeÀë
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeerleerue Jee{ ner jesp eieej efveceealeeruee Òeeslmeenve osC³ee®es keÀece keÀjles.
F®íe, DeeefLe&keÀ MekeÌleer Je ceeveefmekeÀ le³eejer ³eecegUs ÒeYeeJeer ceeieCeer efvecee&Ce nesles ns eflevner IeìkeÀ
pesJne ÒeYeeJeer nesleerue lesJne®e ÒeYeeJeer ceeieCeer efvecee&Ce nesles.
4) iegbleJeCetkeÀer®es Dev³ev³e meeOeejCe cenlJeë
kesÀvmeves DeeHeu³ee efme×evleele iegbleJeCetkeÀeruee meJee&le peemle cenlJe efoues Deens. iegbleJeCetkeÀ
GlHeeove Jee{eruee ÒesjCee osleele GlHeeove IeìkeÀe®eer ceeieCeer Jee{les. GlHeVeele Jee{ nesles cnCe tve
iegbleJeCetkeÀ nesCes cenlJee®es Deens.
5) Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#eceleeë
Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee ne IeìkeÀ GlHeeokeÀe®³ee veHe̳eemebyebOeer®³ee DeHes#ee Je
Yeeb[Jeueer Jemletb®ee Hetve&ëmLeeHeve Ke®e& ³ee oesneWJej DeJeue byetve Demelees.
6) mejkeÀejer nmle#esHeë
ÒeYeeJeer ceeieCeerle Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer cegK³eleë iegbleJeCetkeÀ Ke®e& Jee{efJeCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. iegbleJeCetkeÀ keÀceer Peeu³eeme HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeerle v³etvelee efvecee&Ce nesTve yesjes peieej efvecee&Ce
nesles leer otj keÀjC³eemeeþer mejkeÀejves nmle#esHe keÀ©ve iegbleJeCetkeÀ Ke®e& Jee{Jeuee Heeefnpes.
7) mebHeVelesle efJejesOeeYeemeë
ÒeYeeJeer ceeieCeer ner mebkeÀuHevee DeeOegefvekeÀ Yeeb[JeueMeener Je mebHeVe osMeeleerue SkeÀe
efJejesOeeYeemee®es mHeäerkeÀjCe osles ’mebHeVelesle efJeefJejesOeeYeemee®es mHeäerkeÀjCe ³esLes meeHe[les mebHeVe osMeele GlHeeove DeeefOekeÀ ÒeceeCeele nesles. Hejblet
l³ee®e yejesyej ¿ee je<ì^ele yeskeÀejer®eer ìebieleer l eueJeejner efometve ³esles ³ee®es keÀejCe cnCepes DeMee
je<ì^ele meceepee®es GlHeVe Jesieeves Jee{les. Hejblet GHeYeesieele lesJe{er Jee{ nesle veener. ye®ele Jee{les Hejblet
ner ye®ele iegbleJeCetkeÀ Ke®ee&le Jee{ keÀjerle veener. keÀejCe HetJeea®e ¿ee je ä^ele iegbleJeCetkeÀ DeefOekeÀ Peeuesueer
Demeles. ye®ele iegbleJeueer ve iesu³eecegUs ÒeYeeJeer ceeieCeer keÀceer nesles DeeefCe l³ee®eyejesyej GlHeeove keÀceer Je
yesjespeieejer Jee{les.munotes.in

Page 38

383.3 GHeYeesie HeÀueve (CONSUMPTION FUNCTION)
GHeYeesie HeÀueve cnC epes GlHeveele yeoue Peeuee Demelee GHeYeesie Ke®ee&le pees yeoue neslees
l³eeleerue iegCeesÊejeuee GHeYeesieHeÀueve Demes cnCeleele. megjJeeleeruee GlHeVe DeeefCe Ke®e& meceeve Demelees.
keÀejCe GlHeVe DeefleMe³e keÀceer Demeles. GlHeVe pemepemes Jee{le p eeles lemeleMeer GHeYeesieKe®ee&le Jee{
nesles. HeCe SkeÀe efJeefMeÿ ce³ee&osHe³e¥le SkeÀe efJeefMeÿ ce³ee&osveblej GlHeVeele Jee{ nesle iesueer Demelee
GHeYeesie Ke®ee&le Jee{ nesles HeCe leer Ieìl³ee ÒeceeCeele Demeles keÀejCe GlHeVee®ee keÀener Yeeie ye ®eleerkeÀ[s
JeUJeuee peelees.
ÒeYeeJeer ceeieCeer®³ee meblegueveele SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele DeeefCe SketÀCe HegjJeþe efkebÀcele ³eeb®³ee
meblegueveecegUs ÒeYeeJeer ceeieCeer®es mebletueve nesles. GlHeeokeÀeb®eer SketÀCe DeHes#ee/SketÀCe ÒeeHleer®ee efJe®eej
keÀ©ve GlHeeove keÀjleele. l³eecegUs GlHeeoveeJej Ke®e& keÀjC³ee®eer GHeYeeskeÌl³ee®eer #ecelee efkeÀJee ÒeJe=Êeer
ner efJe®eejele I³eeJeer ueeieles. jespeieeje®³ee ceeO³eceeletve ÒeeHle nesCeejs GlHeVe efkeÀleer DeeefCe keÀesCel³ee
ÒeceeCeele Ke® e& kesÀues peeles l³eeJej GHeYeesie ÒeJe=Êeer cenlJee®eer Deens.
ÒeYeeJeer ceeieCeer ner GHeYeesie Ke®ee&Jej DeJeuebyetve Demeles. GHeYeesie Ke®e& DeefOekeÀ lej ÒeYeeJeer
ceeieCeer DeefOekeÀ Demeles. ÒeYeeJeer ceeieCeer ner pejer SketÀCe ceeieCeer efkebÀc ele DeeefCe SketÀCe HegjJeþe efkebÀcele
³eeb®³ee meblegueveeletve nesles. ÒeYeeJeer ceeieCeerJej GHeYeesieKe®ee&®ee ÒeYeeJe He[lees. GHeYeesie Ke®ee&Jej
jespeieej HeeleUer®ee ÒeYeeJe He[lees. osMeeleerue meJe&®e ÞeefcekeÀebvee jespeieej ÒeeHle Peeuee keÀer GlHeeokeÀe®es
GlHeVe Jee{les, GlHeeove Jee{ues keÀer GlHeeove efJe¬eÀer®³ee efJeef¬eÀHeemetve®eer DeHesef#ele ÒeeHleer Jee{les. SketÀCe
ÒeeHleer Jee{ueer keÀer ÞeceerkeÀeb®es GlHeVe Jee{les DeeefCe ÞeefcekeÀeb®ee GHeYeesie Jee{lees. l³eecegUs ÒeYeeJeer ce eieCeer
GHeYeesieeMeer efveie[erle Deens.
GHeYeesieHeÀueve cnCepes GlHeVe DeeefCe GHeYeesieeceO³es Dee{Utve ³esCeeje mebyebOe nes³e.
GHeYeesieÒeJe=Êeer DeeefCe GlHeVeele HeÀueveelcekeÀ mebyebOe Demelees keÀejCe GlHeVe Jee{ues keÀer GHeYeesie Jee{lees.
GlHeVe keÀceer Peeu³eeme GHeYeesie keÀceer neslees. GHeYeesie ÒeJe=Êeer oesve IeìkeÀebMeer mebyebOeerle Demeles 1)
GlHeVe (Y)2) GHeYeesie (C)DeeefCe HeÀueveemeeþer (F)met$e©Heele
C=F ( Y )
C=GHeYeesie
F=keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe
Y=GlHeVe
GHeYeesieHeÀ uevee®eer mebkeÀuHevee DeLe&le%e pes. Sce kesÀvme ³eebveer 1936 ceO³es jespeieej, J³eepe
DeeefCe Hewmee efJekesÀvmeves GHeYeesie ne GHeYeesieKe®e& ³ee DeLee&ves JeeHejuee Deens. meceepeeme ÒeeHle nesCeeN³ee
GlHeveeletve meceepe GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjlees. l³eecegUs mebyebefOele meceepee®³ee GlHeVeeletve meceepee®ee
GHeYeesie Ke®e& neslees. Ke®e& Je GlHeVe ³eeb®ee mebyebOe Demelees. GHeYeesie ÒeJe=Êeer®³ee J³eeK³ee -
1) ``GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner J³eke Ìleer®es GlHeVe DeeefCe Ke®e& keÀjC³ee®es ÒeceeCe oMe&efJeCeejs ÒeceeCe nes³e.''
2) ``GHeYeesie ÒeJe=Êeer cnCepes efJeefMeä GlHeVee®³ee mlejeuee les GlHeVe Je l³ee GlHeVeeletve nesCeeje
GHeYeesie Ke®e& ¿ee®³eeleerue menmebyebOe nes³e.'' kesÀvme
3) ``GHe Yeesie ÒeJe=Êeer cnCepes GlHeVe DeeefCe Ke®e& ³eeb®ee mebyebOe meeieCeejs ÒeceeCe nes³e.''munotes.in

Page 39

39GHeYeesieHeÀueve He$ekeÀ :
efvejefvejeȳee GlHevee®³ee Heeleȳee Demeleevee ueeskeÀ GlHeveeleerue efkeÀleer Yeeie GHeYeesieeJej
Ke®e& keÀjC³eeme le³eej Demeleele ns GHeYeesieHeÀueve He$ekeÀe®³ee mene³³eeves oMe&efJeues Deens.
GHeYeesie HeÀueve keÀesäkeÀ
Jejerue keÀesäkeÀeJeªve Demes efometve ³esles keÀer GlHeVe Metv³e Demeleevee GHeYeesie 25 keÀesìer
neslee ³ee®ee DeLe& efMeuuekeÀ ye®ele GHeYeesieemeeþer JeeHejuee r peeles. GlHeVe 25 keÀesìer ©. GHeYeesie 50
keÀesìer ©. cee$e pemepeMeer GlHeVeele Jee{ nesle peeles lemelemes GHeYeesieeJejerue Ke®e& Jee{le peelees cee$e
lees Ieìl³ee ojeves Jee{lees. GlHeVeele nesCeeN³ee Jee{er yejesyej ye®ele Jee{le peeles pesJne GlHe Ve 150
keÀesìer ©He³es nesles lesJne GHeYeesieeJejerue Ke®e& 120 keÀesìer ©He³es nesles ye®ele 25 keÀesìer ©He³ee®eer
nesles. GHeYeesieeleerue Jee{ GlHeVeeleerue Jee{erHes#ee keÀceer Demeles cnCetve pemepemes GlHeVe Jee{le peeles
lemeleMeer GlHeVeeleerue J ee{ Je GHeYeesie Ke®ee&leerue Jee{ ³eeleerue leHeÀeJele Jee{le peeles ³eeuee®e ye®ele
cnCelee ³esF&ue.
Deeke=Àleer 3.5
Deeke=Àleerle oeKeJeu³eeÒeceeCes OXDe#eeJej GlHeVe Je OYDe#eeJej GHeYeesie oeKeJeuee Deens
OSner js

Page 40

40³ee®ee®e DeLe& Kefyebotle ye®ele Metv³e Deens. Het{s pemepemes GlHeVeele Jee{ nesle peeles. lemelemes GHeYeesie
Ke®ee&le osKeerue Jee{ nesles cee$e leer Jee{ Ieìl³ee ÒeJe=Êeer®eer efome tve ³esles. GlHeVe OMPeeues Demelee
GHeYeesie N1M Ske{e Iesleuee peelees Je ye®ele NN1SJe{er kesÀueer peeles. GlHeVe OMJeªve OM1
SJe{s Peeues Demeles ye®ele DD1SJe{er nesles DeMee leNnsves GlHeVeele nesCeeN³ee Jee{eryejesyej GHeYeesie +
ye®ele ³ee oesvnerle Jee{ nesleevee efometve ³esles. DeuHekeÀeUele GHeYeesie ÒeJe=Êeer efmLej Demeles Demes kesÀvme®es
cele Deens.
3.3 .1 GHeYeesie HeÀuevee®es ÒekeÀej :
GHeYeesie HeÀuevee®es Het{erueÒeceeCes oesve ÒekeÀej Deensle De) mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer Je (ye )
meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer
De) mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer (Average propensity to consume):
SkeÀe efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerle SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&®es SketÀCe GlHeVeeMeer pes ÒeceeCe Demeles les
cnCepes mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer nes³e. ³eem eeþer SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&uee SketÀCe GlHeVeeves Yeeieues
Demelee mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer efceUles.
met$e©Heeves,
=SketÀCe GHeYeei s e Ke®e&mejemejer GHeYeei s e ÒeJeÊ = eerSkeÀ t Ce GlHeVeC Consumption ExpenditureAPCY Incomemecepee SkeÀe efJeefMeä JesUer jeä^er³e GlHeVe 800 keÀesìer ©He³es Deme tve GHeYeesie Ke®e& 700
keÀesìer © Demesue lej mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer
=7000.87 jeneu r e800
mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer®es cenlJe:
mejemejer GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJeªve mejemejer ye®ele ÒeJe=Êeer®eer keÀuHevee ³esles. keÀejCe SketÀCe
GlHeVe n s GHeYeesie Je ye®ele ³eeb®³ee yesjpesyejesyej Demeles. ³eeefMeJee³e GHeYeesie Jemletbmeeþer meceepee®eer
ceeieCeer efkeÀleer Deens. ³ee®eer keÀuHevee mejemejer GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJeªve ³esles.
ye) meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer (Marginal Propensity to Co nsume):
SketÀCe GHeYeesieele nesCeeN³ee yeouee®es SketÀCe GlHeVeele nesCeeN³ee yeoueeMeer DemeCeejs ÒeceeCe
cnCepes meercebele GHeYeesieÒeJe=Êeer nes³e. GHeYeesieele nesCeeN³ee yeoueeuee GlHeVeele nesCeeN³ee yeoueeves
Yeeefieues Demelee meerceeble GHeYeesi e ÒeJe=Êeer (MPC) efceUles.
=SketÀCe GHeYeei s eele nesCeeje yeouemeec r eel b e GHeYeei s e ÒeJe=ÊeerSkeÀ t Ce GlHeVeele neC s eeje yeouemunotes.in

Page 41

41CMPCYmecepee SketÀCe GlHeVe 800 keÀesìer ©. Demeleevee 700 keÀesìer © GHeYeesie Ke®e& neslee.
SketÀCe GlHeVe Jee{erme 900 keÀesìer ©. Peeues Demeleevee SketÀCe GHeYeesie Je e{tve 780 keÀesìer ©.
Peeuee. SketÀCe GlHeVeele HetJeeaHes#ee 100 keÀesìer ©He³eebveer Jee{ Peeueer Je l³eecegUs SketÀCe GHeYeesieele
HetJeeaHes#ee 80 keÀesìer ©He³eebveer Jee{ Peeueer. ³eekeÀjerlee Het{eruemeg$ee®ee JeeHej keÀjlee ³esF&ue.
=SkeÀ t Ce GHeYeesieele neC s eeje yeouemeerceeble GHeYeesie ÒeJeÊ = eerSkeÀ t Ce Ke®ee&le neC s eeje yeoueC
Y
DeMee ÒekeÀejs ³esLes meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner SketÀCe GlHeVeeleerue DeefleefjkeÌle Jee{ Je SketÀCe
GHeYeesieeleerue DeefleefjkeÌle Jee{ ³eeleerue mebyebOe Je ÒeceeCe oMe&efJeles.
3.3 .2 meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer®eer JewefMeä îesë
1) meerceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner vesnceer®e OeveelcekeÀ Demeles. keÀejCe SketÀCe GlHeVeele Jee{ nesle
Demeleevee SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&lener Jee{ nesle Demeles.
2) meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer vesnceer 0 Hes#ee DeefOekeÀ 1 Hes#ee keÀceer jene rue keÀejCe SketÀCe GlHeVeele
nesCeeN³ee Jee{er®³ee ceeveeves SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&le nesCeejer Jee{ ner keÀceer Demeles. SketÀCe GHeYeesie
Ke®ee&le nesCeejer Jee{ ner keÀceer keÀceer nesle Demeu³eeves meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer Ieìle peeles. ³ee
keÀejCeecegUs GHeYeesie -ÒeJe=Êeer oMe&ve Je¬eÀ Keeuetve Jej peeleevee Je OXDe#eekeÀ[s PetkeÀle peelees.
GlHeVeele Peeuesueer mebHetCe& Jee{ GHeYeesieeJej Ke®e& Peeueer Demeleer lej meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer SkeÀ
Deeueer Demeleer. DeMee JesUer GlHeVeele erue Jee{ GHeYeesieeleerue Jee{ Demes meceerkeÀjCe le³eej Peeues
Demeles.
3) iejeryeJeiee&®eer meerceeble GHeYeesieÒeJe=Êeer ner Þeerceble Jeiee&®³ee meerceeble GHeYeesie ÒeJe=ÊeerHes#ee peemle
Demeles. Þeerceble Jeiee&®³ee cetueYetle iejpee HetCe& Peeuesu ³ee Demeleele Je l³eecegUs l³eeb®³ee GlHeVeele
Peeuesu³ee Jee{er®ee keÀceer Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& neslees. cnCetve Þeerceblee®es GlHeVe Jee{le Demeleevee
GHeYeesiee®es ÒeceeCe keÀceer nesles. cnCetve Þeercebleeb®es GlHeVe Jee{le Demeleevee GHeYeesiee®e s ÒeceeCe keÀceer
nesles Je ye®eleer®es ÒeceeCe Jee{les. Gueì iejerye Jeiee&®³ee cetueYetle iejpeemet×e HetCe& nesle veenerle
keÀejCe l³ee®es GlHeVe keÀceer Demeles cnCetve pesJne l³ee®³ee GlHeVeele Jee{ nesles lesJne l³ee
GlHeVee®ee ceesþe Yeeie GHeYeesie eJej Ke®e& neslees. cnCetve meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner peemle Demeles.
4) Þeerceble osMeeHes#ee DeeefLe&keÀ¢äîee iejerye osMeeb®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer peemle Demeles.
5) GlHeVeeleerue Jee{eryejesyej mejemejer Je meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer oe svner Nneme HeeJeleele. Hejbleg
meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer leerJe´ieleerves Nneme HeeJeles.
3.3.3 meerceeble GHeYeesieÒeJe=Êeer®es cenlJeë
1) GlHeVe Je GHeYeesieeleerue Deblej meerceeble GHeYeesie ÒeJe=leÊeerves mecepeles. pej GHeYeesie Ke®e& Je GlHe Ve
³eeleerue Deblej pej iegbleJeCetkeÀ Ke®ee&cegUs Ye©ve keÀe{lee Deeues lej jespeieeje®eer HeeleUer keÀe³ece
þsJelee ³esles.
2) DeLe&J³eJemLes®es mebletueve DeHetCe& jespeieejer®³ee HeeleUeruee keÀe nesles ³ee®eer keÀuHevee ³esC³eemeeþer
meerceeble GHeYe esie ÒeJe=Êeer GHe³egkeÌle þjles.munotes.in

Page 42

423) mejkeÀejuee DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJeC³eemeeþer meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer GHe³etkeÌle þjles. SketÀCe
GlHeVee®³ee Jee{er®es, GHeYeesie DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³eeceO³es keÀmes efJeYeepeve nesles ns mecepeles.
4) efJekeÀmeerle osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLes®es meeHes#e mLew³e& ³eeefJeGHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀuHevee GHe³egkeÌle þjles.
3.3.4 kesÀvme®³ee GHeYeesieeHeÀuevee®eer ie=nerlekesÀ (Assumptions of Keynes
Consumption F unction):
1) meeceev³e efmLeleer®es DeefmlelJe:
ne efve³ece meeceev³e efmLeleerle DeefmlelJeele Demelees ³ee ie=nerleeJej DeeOeejerle Deens. meeceev³e
efmLeleerle ne efve³ece DevegYeJeeme ³eslees. ³eg×, ®eueveJee{ DeMee Demeeceev³e efmLeleerle ne efve³ece
DevetYeJeeme ³esle veener.
2) Ketueer Yeeb[Jeueer DeLe&J³eJemLee:
pesLes mejkeÀejer nmle#esHe veener DeMee Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle ³ee efve³ecee®ee Òel³e³e
³eslees.
3) ceevemeMeeñeer³e Je mebmLeelcekeÀ IeìkeÀ efmLej:
GlHeVee®es JeeìHe, DeeJe[ -efveJe[, meJe³eer, meeceeefpekeÀ ®eeueerjerleer, ueeskeÀmebK³ee Jee{ ns
IeìkeÀ DeuHekeÀeUele efmLej Demeleele. GHeYeesie kesÀJeU GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demelees.
3.3.5 GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors Affecting
Consumption Functio n):
De) J³ekeÌleerefveÿ IeìkeÀ (Subjective Factor):
J³ekeÌleer®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner l³ee®³ee ceveesJe=ÊeerJej DeJeuebyetve Demeles. DevetJebefMekeÀlee Je
meYeesleeue®eer HeefjmLeerleer ³eeceOetve J³ekeÌleer®eer ceveesj®evee yevele Demeles. J³eeqkeÌl eefveÿ IeìkeÀ J³ekeÌleeruee
DeeHeu³ee GlHeVeeletve DeefOekeÀ Ke®e& keÀjC³eeme HejeJe=Êe keÀjleele.GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs
J³ekeÌleerefveÿ IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes Deensle -
1) DeHel³eÒesce :
DeeHeu³ee ce=l³etveblej DeeHeu³ee cetueebvee m ebHeÊeer efceUeJeer cegueeb®es peerJeve metKeer JneJes ³ee
ÒesceeHeesìer J³ekeÌleer keÀeìkeÀmej keÀªve ye®ele keÀjerle Demeleele.
2) J³eJemeeef³ekeÀ nslet :
SKeeoe GÐeesie efkebÀJee J³eJemee³e metª keÀjC³eemeeþer Yeeb[Jeuee®eer iejpe Demeles. l³eemeeþer
J³ekeÌleer DeeHeu³ee GlHeVee®ee DeefOekeÀ Yeeie ye®ele keÀ©ve Yeeb[Jeue peceJeleele. l³eecegUs GHeYeesie ÒeJe=Êeerle
Ieì nesles.
3) Òeieleer®eer F®íe:
Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeeHeueer DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ Òeieleer JneJeer DeMeer l³ee®eer F®íe Deme les.
Òeieleer®³ee l³ee®³ee leerJe´ F®ísves J³ekeÌleer DeeHeu³ee GlHeVeeletve ye®ele keÀjerle Demelees l³eecegUs
GHeYeesieÒeJe=Êeer keÀceer nesles.munotes.in

Page 43

434) J³eepe efceUefJeC³ee®ee nslet :
J³eepe©Heeves GlHeVe efceUeJes Je DeeHeu³ee GlHeVeele Jee{ JneJeer ³ee nsl etves DeeHeues meJe& GlHeVe
GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjC³eeSsJepeer l³eeletve ye®ele kesÀueer peeles GHeYeesie Ke®e& keÀceer kesÀuee peelees.
5) meeceeefpekeÀ Òeefleÿe nslet :
meceepeeceO³es Þeerceble J³ekeÌleeruee Òeefleÿe DeefOekeÀ efceUeJeer cnCetve DeefO ekeÀ HewMee®eer ye®ele
keÀ©ve Þeerceble nesC³ee®ee Òe³elve keÀjleele l³eecegUs ye®ele Jee{u³eecetUs Ke®e& keÀceer neslees.
6) jenCeerceeve nslet :
DeeHeu³ee jenCeerceeveele Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer peemleerle peemle GlHeVe efceUefJeC³ee®ee
J³ekeÌleer ®ee Òe³elve Demelees l³eemeeþer J³ekeÌleer DeefOekeÀ ye®ele keÀ©ve iebgleJeCetkeÀ keÀjles l³eecegUs GHeYeesie
Ieìlees.
7) kebÀpetmeHeCee®ee nslet :
meceepeeceO³es keÀener J³ekeÌleer kebÀpetme Demeleele. DeeHeu³ee GHeYeesieeJej keÀceerle keÀceer Hewmee Ke® e&
keÀ©ve ye®ele DeefOekeÀ keÀjleele mebHeÊeer meb®e³e keÀjC³eele®e l³eebvee DeefOekeÀ Deevebo efceUlees l³eecegUs
GHeYeesie keÀceer neslees.
8) ueeskeÀmebK³ee:
osMeeleerue ueeskeÀmebK³es®eer j®evee, DeekeÀejceeve, ketÀìtbyeeleerue J³ekeÌleer F. GHeYeesie eJej HeefjCeece neslees
ueeskeÀmebK³es®es MenjerkeÀjCe Peeu³eeme ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀebHes#ee l³ee®ee GHeYeesie peemle jenlees
keÀejCe Mesleerle efceUCeeN³ee Deefveef½ele GlHeVeeHes#ee MenjerYeeieele efveef½ele Heieej efceUlees. l³eecegUs
l³ee®ee GHeYeesie peemle jenlees.
9) keÀpee&®ee Yeej:
J³ekeÌleerJej keÀpee&®ee Yeej ne meceepee®³ee GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej ÒeYeeJe Hee[lees. pej J³ekeÌleerJej
keÀpee&®ee Yeej peemle Demesue lej cetÎue Je J³eepe ³ee®eer HejleHesÀ[ keÀjC³eemeeþer GlHeVee®ee meJee& efOekeÀ
Yeeie Ke®e& neslees meenefpekeÀ®e GHeYeesie ÒeJe=Êeer DeuHe jenles.
10) jeskeÀ[ ÒeeOeev³eÒeJe=Êeer:
owveboerve nslet, J³eeHeej nslet, o#elee nsletves mJeleëpeJeU jesKe jkeÌkeÀce DeefOekeÀ þsJelees.
DeMeeJesUer GHeYeesie ÒeJe=Êeer peemle jenles Gue ì jeskeÀ[ ÒeeOeev³e pesJe{er keÀceer lesJe{e GHeYeesie keÀceer
jenlees.
11) efìkeÀeT Jemlet®ee meeþe :
ueeskeÀebpeJeU efìkeÀeT Jemlet YejHetj ÒeceeCeele Demeu³eeme l³ee Jemlet Hetvn Hetvne Iesleu³ee peele
veenerle. l³eecegUs GHeYeesie keÀceer jenlees. Hej bleg DeuHekeÀeU efìkeÀCeeN³ee Jemlet®ee GHeYeesie peemle jenlees.
12) meeceeefpekeÀ efJec³ee®³ee mees³eer :
osMeele peerJeveefJecee, YeefJe<³emetj#ee efJecee efkebÀJee meeceeefpekeÀ efJec³ee®³ee mees³eer GHeueyOe
Demeleerue lej efJec³ee®es nHles YejC³eeme eþer ueeskeÀeb®³ee GlHeVee®ee DeefOekeÀ Yeeie JeeHejuee peelees l³eecegUs
GHeYeesie ÒeJe=Êeer Ieìles.munotes.in

Page 44

4413) otj¢äer :
YeefJe<³ekeÀeueerve Ke®ee&efJeYeefJe<³eemeeþer efMeuuekeÀ þsJeleele. c neleejHeCee®³ee keÀeUeleerue Ke®e&, cetueeb®es mebieesHeve efMe#eCe, ueives F.
Ke®ee&meeþer GlHeVee®ee keÀener Yeeie jeKetve þsJeuee peelees. l³eecegUs GHeYeesie Ke®e& keÀceer neslees.
14) lejletoer®ee nslet :
YeefJe<³eele De®eevekeÀ GodYeJeCeeN³ee De[®eC eerbvee leeW[ oslee ³eeJes ³ee nsletves J³ekeÌleer DeeHeu³ee
GlHeVee®ee keÀener Yeeie efMeuuekeÀ þsJelees DeepeejHeCee, DeHeIeele, yeskeÀejer DeMee mJe©Hee®³ee De[®eCeer
DeekeÀeqmceleefjl³ee GodYeJeleele l³eevee leeW[ osC³eemeeþer ueeskeÀ DeeHeu³ee GlHeVee ®ee keÀener Yeeie jeKetve
þsJeleele l³eecegUs GHeYeesieÒeJe=Êeer Ieìles.
15) mJeeleb$³ee®ee nslet :
J³ekeÌleer®³ee peJeU YejHetj GlHeVe Peeues Demelee efle®eer DeeefLe&keÀ efJeJeb®evesletve metìkeÀe nesles.
DeeefLe&keÀ mJeeleb$³ee®ee ueeYe neslees.
16) DeefYeceeve nslet:
DeeHeu³ee keÀle=&lJee®ee Je mebHeÊeer®ee nslet oMe&efJeC³ee®³ee nsletves J³ekeÌleer DeefOekeÀ keÀece keÀjleele
ye®eleer®³ee ueesYeeHee³eer Ke®e& keÀceer nesTve GHeYeesie ÒeJe=Êeer Ieìles.
ye) GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs J emletefveÿ IeìkeÀ (ObjectiveFactors):
Jemletefveÿ IeìkeÀe®ee GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej DeefOekeÀ HeefjCeece efometve ³eslees ns IeìkeÀ Heg{erue
ÒeceeCes -
1) efkebÀceleHeeleUer:
ueeskeÀeb®es GlHeVe efmLej Demeleevee efkebÀcele HeeleUer Jee{u³eeme GHeYeesie Ò eJe=Êeer Ieìles. Gueì
efkebÀcele HeeleUerle Ieì Peeueer Demelee GHeYeesie ÒeJe=Êeer Jee{les.
2) GlHeVeHeeleUerë
GlHeVee®³ee HeeleUerceO³es pemes yeoue nesleele lemes GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej HeefjCeece neslees. GlHeVe
HeeleUerle Jee{ Peeueer GHeYeesie Jee{l ees. Gueì GlHeVe keÀceer Peeues Demelee GHeYeesie keÀceer neslees.
3) GlHeVee®es JeeìHe:
GlHeVee®es JeeìHe meceepeele keÀmes Peeues Deens ³eeJej GHeYeesie ÒeJe=Êeer DeJeuebyetve Demeles.
meceepeele GlHeVee®es JeeìHe meceeve Peeues Demesue lej GHeYeesie pe emle jenlees. Gueì GlHeVee®eer JeeìCeer
Demeceeve Peeueer Demesue lej ieefjyeeb®³ee Jeeìîeeuee keÀceer efnmmee efceUlees. l³eecegUs GHeYeesie keÀceer neslees.
4) jep³e efJeÊeer³e OeesjCe:
jep³eefJeÊeer³e OeesjCee®ee DeefOekeÀ HeefjCeece GHeYeesie ÒeJe=Êee rJej efometve ³eslees keÀejCe pej
mejkeÀejves pevelesJej HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej efJeefJeOe keÀj ueeoues, lemes®e osMeebleie&le ceesþîee ÒeceeCeeJej
keÀpe& GYeejues lej ueeskeÀeb®³ee neleeleerue Hewmee keÀceer nesTve GHeYeesieeJejerue Ke®e& keÀceer nesl ees. l³eecegUs
GHeYeesie ÒeJe=Êeer Ieìles.munotes.in

Page 45

455) ceneceb[Ue®es efJeÊeer³e OeesjCe:
osMeele efJeefJeOe GÐeesieOebos ®eeueJeCeeN³ee ceneceb[Ue®³ee efJeÊeer³e OeesjCeeJej GHeYeesie ÒeJe=Êeer
DeJeuebyetve Demeles. GÐeesieOebos ®eeueJeCeeN³ee ceneceb[Ue®eer Iemeej e Je jeKeerJe efveOeer cnCetve peemle
jkeÌkeÀce yeepetuee keÀe{tve þsJeueer peele Demesue lej YeeieOeejkeÀebvee ueeYeebMe keÀceer efceUsue. l³eecegUs
l³ee®³ee ceeieCeerJej HeefjCeece cnCepes®e GHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀceer nesF&ue.
3.4 Yeeb[Jeuee®eer meerce eble ueeYe#ecelee (MARGINAL EFFICIENCY
OFCAPITAL)
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee cnCepes veJeerve Yeeb[Jeueer meeOeveebHeemetve DeHesef#ele DemeCeeje
ueeYeÒeoles®ee oj nes³e. ne Yeeb[Jeueer meeOeveeb®³ee meerceeble veieeHeemetve GlHeeove Ke®e& Jepee peelee
DeHesef#euesuee meJeex®®e HeÀuee®ee oj nes³e. Yeeb[Jeueer®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner peeoe efkebÀJee meerceeble
Yeeb[Jeueer®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner peeoe efkebÀJee meerceeble Yeeb[Jeueer ceeueceÊesHeemetve efceUCeejs mebYeeJ³e
GlHeVe DeeefCe Yeeb[Jeueer ceeueceÊes®eer HegjJeþe efkebÀcele ³ee oesve IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles.
Yeeb[Jeuee®³ee meerceevle keÀe³e&#eceles®ee DeLe&ë
JeemleJe iegbleJeCetkeÀerHeemetve DeHesef#euesuee mebYeeJ³e ÒeeHleer®ee oj Demes cnCelee ³esF&ue. pesJne
SKeeÐee GlHeeokeÀ Yeeb[Jeuee®eer SkeÀ peemleer®ee ceeue DeeHeu³ee GlHeeoveele JeeHejlees. lesJne l³eemeeþer
l³eeuee J³eepe©Heeves keÀener Ke®e& meesmeeJee ueeielees. DeMee JesUer lees GlHeeokeÀ ³ee peemleer®³ee cee$esHeemetve
keÀener ÒeeHleer efkeb ÀJee ueeYe DeHesef#ele Oejlees. Lees[ke̳eele veJ³eeves iegbleefJeuesu³ee Yeeb[JeueeHeemetve®ee
DeHesef#ele ÒeeHleer®ee oj cnCepes Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee nes³e.
Òee. kegÀefjneje ³eeb®³ee celes DeefleefjkeÌle Yeeb[Jeueer mebHeÊeer®eer DeH esef#ele ÒeeHleer Je l³ee®eer HegjJeþe
efkebÀcele ³ee®es iegCeesÊej cnCepes Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee nes³e.
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner Keeueerue oesve IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles.
1) Yeeb[Jeueer meeOevee®es DeHesef#el e GlHeVe.
2) Yeeb[Jeueer meeOevee®eer HegjJeþe efkebÀcele.
1) Yeeb[Jeueer meeOeveeb®eer DeHesef#ele GlHeVeë
Yeeb[Jeueer meeOeves ner efìkeÀeG Demeleele. efpelekeÀe keÀeU ner meeOeves efìkeÀleele lesJe{îee
keÀeUele ³ee meeOevee®³ee mene³³eeves GlHeeove ke Àjlee ³esles. ³ee GlHeeovee®eer efJe¬eÀer keÀ©ve GlHeVe
efceUJelee ³esles. meb³eespekeÀ pesJne pesJne veJeerve Yeeb[Jeueer meeOevee®eer efveefce&leer DeLeJee Kejsoer keÀjlees.
lesJne l³ee meeOevee®³ee mene³³eeves efkeÀleer efveJJeU GlHeVe efceUles ³ee®ee efJe®eej keÀjlees. mLetue
GlHeVeeletve osKeYeeueer®ee Ke®e& Je Peerpe Ke®e& Jepee peelee Gjuesues GlHeVe cnCepes efveJJeU GlHeVe nes³e.
DeLee&le Òel³eskeÀ JeDemeleele. ¿ee m eJe& JeDeHesef#ele GlHeVe cnCelee ³esF&ue.munotes.in

Page 46

462) Yeeb[Jeuee®eer HegjJeþe efkebÀceleë
veJeerve ³eb$e Kejsoer keÀjleevee meb³eespekeÀeuee kesÀJeU GlHeVee®ee efJe®ee j keÀ©ve ®eeuele veener.
lej l³ee®eyejesyej l³ee ³eb$ee®eer HegjJeþe efkebÀcele efJe®eejele I³eeJeer ueeieles. veJeerve Yeeb[Jeueer meeOevee®eer
efveefce&leer DeLeJee Kejsoer keÀjC³eemeeþer meb³eespekeÀeuee pees Ke®e& ³eslees l³eeuee Yeeb[Jeuee®eer HetjJeþ e efkebÀcele
Demes cnCeleele.
Goe. mecepee SkeÀe keÀejKeeveoejeme veJeerve ³eb$e Kejsoer keÀjeJe³ee®es Deens l³ee ³eb$ee®eer
yeepeejeleerue efkebÀcele 1,00,000 ©He³es Deens. mecepee l³ee ³eb$ee®es Dee³eg<³e 10 JekeÀeUele l³ee ³eb$ee®ee JeeHej kesÀuee Demelee Iemeeje Je Flej Ke®e& Jepee kesÀu³eeveblej efveJJeU GlHeVe
10,000 ©He³es efceUsue. DeMeer DeHes#ee Oeju³eeme Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble ueeYe#ecelesJej met$eevegmeej
³ee®es iegCeesÊej Heg{erueÒeceeCes ³esF&ue.
(Q)(E) =(P)100Yee[ b JeueeHeemev t e®es DeHee s # f ele GlHeVeYee[ b Jeuee®eer meerceel b e keÀe³e# & eceleeYee[ b Jeuee®eer HegjJeþe ek f eÀ b cele
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner HetCe& ìkeÌke̳eele keÀe{C³eemeeþer 100 ves iegCeues peeles.
=10010,000Yee[ b Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee1,00,000 
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe ³e&#ecelee † 10…
Yeeb[Jeueer meeOevee®eer HegjJeþe efkebÀcele l³ee®³ee mebYeeJ ³e GlHeVeeHes#ee DeefOekeÀ Demesue lej
meb³eespekeÀ DeMee ÒekeÀej®eer iegbleJeCetkeÀ keÀjCeej veener efveJJeU mebYeeJ³e GlHeVe ns HegjJeþe efkebÀceleerHes#ee
peemle Demesue lej veJeerve iegbleJeCetkeÀer®ee efveCe&³e Iesleuee peeF&ue. kesÀvme®³ee celes Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee cnCepes JeìeJee®ee oj keÀer p³ee ojeves Yeeb[Jeueer meeOevee®³ee DeHesef#ele ÒeeHleer®es Jele&ceeve
cetu³e l³ee Yeeb[Jeueer meeOevee®³ee HegjJeþe efkebÀceleerMeer meceeve nesles.
3.4.1 Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e& #ecelesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factor
Influencing MEC):
Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej DeveskeÀ DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve IeìkeÀeb®ee
HeefjCeece neslees.
De) DeuHekeÀeueerve IeìkeÀ (Short run Factors):
1) GHeYeesie ÒeJe=Êee r:
GHeYeesieele nesCeeN³ee yeoueeb®ee Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece neslees. pej
DeuHekeÀeUele GHeYeesie ÒeJe=Êeerle Jee{ Peeu³eeme Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Jee{sue keÀejCe
GHeYeesie ÒeJe=Êeerleerue Jee{ercegUs Jeml et Je mesJeeb®³ee ceeieCeerle Jee{ nesTve DeHesef#ele ueeYee®es ÒeceeCe Jee{sue
³eeGueì GHeYeesie ÒeJe=Êeerle Ieì Peeu³eeme DeHesef#ele ueeYee®es ÒeceeCe Ieìtve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee keÀceer nesF&ue.munotes.in

Page 47

472) DeHesef#ele ceeieCeer:
meb³eesp ekeÀeves GlHeeove kesÀuesu³ee Jemlet DeeefCe mesJeebvee YeefJe<³ekeÀeUele YejHetj ceeieCeer ³esF&ue.
DeMeer DeHes#ee Demesue lej meerceeble ueeYe#ecelee peemle Demeles. l³eecegUs iegbleJeCetkeÀ Jee{les. ³eeGueì
YeefJe<³eele GlHeeoerle Jemlet Je mesJeeb®eer ceeieCeer keÀceer nesF&ue DeMeer DeHes#ee Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer
meerceeble keÀe³e&#ecelee Ieìle peeTve iegbleJeCetkeÀ keÀceer nesF&ue.
3) keÀjefJemejkeÀej®³ee keÀjefJeDemelees. mejkeÀej veJeerve keÀj DeekeÀejCeer keÀjCeej Demesue petv³ee keÀj ojele Jee{ keÀjCeej Demesue lej
meb³eespekeÀeuee ueeYe efceUC³ee®eer Meke̳elee keÀceer nesles l³eecegUs Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer
jenles. ³e eGueì mejkeÀej keÀj ceeHeÀer efkebÀJee keÀj meJeueleer®³ee OeesjCee®ee DeJeuebye keÀjCeej Demesue lej
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Jee{tve iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesles.
4) Jesleveoj Je J³eepeoj:
osMeeleerue keÀeceieeje®es Jesleveoj DeeefCe J ³eepeoj DeefOekeÀ Demeleerue lej GlHeeove Ke®ee&le
Jee{ nesTve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee Ieìles. ³eeGueì Jesleveoj Je J³eepeoj keÀceer Demeleerue
lej GlHeeove Ke®e& keÀceer nesTve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee peemle jenles.
5) GlHeV eeleerue ®e{Gleej:
pej GlHeVeele Jee{ Peeueer lej iegbleJeCetkeÀ #ecelee Jee{les. ³eecegUs Yeeb[Jeuee®eer keÀe³e&#ecelee
Jee{sue ³ee Gueì pej GlHeVeele Ieì Peeueer lej J³ekeÌleer®eer iegbleJeCetkeÀ #ecelee keÀceer nesTve Yeeb[Jeuee®eer
meerceeble #ecelee k eÀceer nesles.
6) DeeMeeJeeoer J³eeJemeeef³ekeÀ efmLeleer:
DeLe&J³eJemLesleerue DeeefLe&keÀ JeeleeJejCe DeeMeeJeeoer Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee peemle jenerue ³eeGueì JeeleeJejCe efvejeMeeJeeoer Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer meercee ble
keÀe³e&#ecelee keÀceer jenles.
7) YeefJe<³ekeÀeueerve ceeieCeer®ee Deboepe:
DeeHeu³ee Jemletbvee YeefJe<³eele YejHetj ceeieCeer ³esF&ue Demee pej GlHeeokeÀe®ee Deboepe Demesue
lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee peemle jenerue. pej YeefJe<³ee le ³esCeejer ceeieCeer keÀceer Demesue lej
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer jenerue.
8) efkeÀceleer Je GlHeeove Ke®e&:
Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej YeeJeer keÀeUeleerue efkebÀceleer Je GlHeeove Ke®e& ³ee
yeeyeleerleerue DeHe sef#ele ÒeJe=Êeer®eener HeefjCeece neslees. l³eeJesUer Jemletb®³ee efkebÀceleer Jee{C³ee®eer Je GlHeeove
Ke®e& keÀceer nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. l³eeJesUer Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee peemle jenles.
³eeGueì efkebÀceleer keÀceer nesC³ee®e er Je GlHeeove Ke®e& Jee{C³ee®eer Meke̳elee Demeu³eeme Yeeb[Jeuee®eer
meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer jenerue.munotes.in

Page 48

48ye) oerIe&keÀeueerve IeìkeÀ (Longrun Factors):
1) GlHeeove leb$eele megOeejCee:
GlHeeove leb$eeleerue megOeejCeeb®eener Yeeb[Jeuee®³ee meer ceeble keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece neslees.
GlHeeove leb$eele megOeejCee Peeu³eeme keÀceer Ke®ee&le GlHeeove keÀjCes Meke̳e nesles Je veHe̳ee®es ÒeceeCe
Jee{les ³ee HeefjefmLeleerle Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee peemle jenles.
2) ueeskeÀmebK ³ee Je=×er:
ueeskeÀmebK³esle nesCeeN³ee Jee{er®ee Je Ieìer®ee HeefjCeece Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej
neslees. pej ueeskeÀmebK³ee Jesieeves Jee{le Demesue lej Jemleg Je mesJeeb®eer ceeieCeer ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{les
GlHeeove ceesþîee Òec eeCeeJej kesÀues peeles Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee peemle jentve iegbleJeCetkeÀerle
Jee{ nesles. ³eeGueì pej ueeskeÀmebK³esle Ieì nesle Demesue lej ceeieCeerle Ieì Peeu³eeves DeLe&J³eJemLesleerue
Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeove keÀceer jentve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer jenles.
3) mebMeesOeve Je efJekeÀeme:
osMeeleerue efJeefJeOe #es$eele mebMeesOevekeÀe³e& peesjele meg© Demesue lej leb$e%eeve Je leebef$ekeÀ yeoue
ceesþîee ÒeceeCeeJej Ie[tve ³esleerue l³eecetUs veJeerve Mee sOe melele meg© jenleerue iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesF&ue
l³eecegUs Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Jee{sue.
4) GHeueyOe Yeeb[Jeueer meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej:
GHeueyOe DemeCeeN³ee Yeeb[Jeueer meeOevee®ee efkeÀleer ÒeceeCeele JeeHej kesÀuee peel eD e e n s ³eeJej ner
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee DeJeuebyetve Demeles.
5) osMeeleerue Jele&ceeve efmLeleer:
osMeeleerue Jele&ceeve efmLeleer efmLej Meebleles®eer metjef#eleles®es JeeleeJejCe Demeues lej Yeeb[Jeuee®eer
meerceeble keÀe³e&#ecelee Jee{les. ³eeGueì jepekeÀer³e DeefmLejlee vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer Debleie&le DeMeeblelee
³eecetUs ³esCeejer DeefmLejlee pej DeefOekeÀ Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer Demeles.
6) ceeieemeuesu³ee ÒeosMee®ee efJekeÀeme:
ceeieemeue su³ee ÒeosMee®³ee efJekeÀemeemeeþer Keepeieer Yeeb[Jeueoej efkebÀJee mejkeÀej ³eeb®³eekeÀ[tve
Òe³elve neslees lesJne l³ee ÒeosMeele veJeerve veJeerve mebOeer GHeueyOe nesleele. GÐeesieOebos Mesleer JeenletkeÀ Je
oUCeJeUCe HeeCeerHetjJeþe DeMee DeveskeÀ #es $eele iegbleJeCetkeÀer®eer mebOeer efvecee&Ce nesTve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee peemle jenles.
7) J³eepeoj:
J³eepee®es oj keÀceer Demeleele lesJne iegbleJeCetkeÀeruee ÒesjCee efceUtve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee Jee{les ³eeGueì J³eepeoj peemle Demeleerue lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer
nesles.
8) lespeer -ceboer:
pesJne osMeele lespeer®eer efmLeleer efvecee&Ce nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. lesJne efkebÀceleer Jee{le
Demeu³eeves meJe&$e GlmeenJeOe&keÀ Jeelee JejCe Demeles. veJeerve iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme meJe& GlmetkeÀ
Demeleele. DeMee efmLeleerle Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee peemle Demeles.munotes.in

Page 49

493.4.2 Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble ueeYe#ecelesJejerue ìerkeÀeë
1) kesÀvmeves HetCe& mHeOex®eer HeefjefmLel eer ie=nerle Oejueer Deens. DeHetCe& mHeOee& DeLeJee Flej ÒekeÀej®³ee
yeepeejHesþs®ee efJe®eej kesÀuesuee veener.
2) Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner mebkeÀuHevee DeveskeÀ DeLee&ves JeeHejueer Demeu³eeves efle®³eeJe©ve
efveef½ele %eeve nesle v eener.
3) Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesÒeceeCes J³eepee®ee ojner DeHes#esJej DeJeuebyetve Demelees. ns kesÀvmeves
ue#eele Iesleuesues veener. Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner mebkeÀuHevee ieefleMeerue Deens lej
J³eepee®ee oj ner keÀ uHevee efmLej Deens. l³eecetUs kesÀvme®³ee Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelesyeeyele®ee efJe®eej leke&Àmebiele veener.
keÀener ìerkeÀekeÀejeb®³ee celes kesÀvme®eer Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee ner mebkeÀuHevee DemHeä
Je mebefoiOe Demetve l ³ee®es menpeemenpeer DeekeÀueve nesle veener.
3.5 ye®ele (SAVING)
J³ekeÌleeruee ÒeeHle nesCeejs GlHeVe J³ekeÌleer HetCe&HeCes GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjle veener. J³ekeÌleeruee
mJele뮳ee YeefJe<³ekeÀeUe®eer lejleto keÀjeJeer ueeieles. YeefJe<³ekeÀeueerve iejpeeb®³ee DeeefCe DeekeÀeqmcele
mebkeÀìe®³ee meboYee&le J³ekeÌleeruee ÒeeHle nesCeeN³ee GlHeVeeHewkeÀer keÀener GlHeVe GHeYeesieeJej Ke®e& ve keÀjlee
yeepetuee þsJeles cnCepes ye®ele keÀjles. J³ekeÌleer®³ee ¢äerkeÀesveeletve GlHeVee®³ee p³ee Yeeiee®ee GH eYeesie
Iesleuee peele veener lees Yeeie cnCepes ye®ele nes³e. kesÀvme®³ee celes GHeYeesieeJej Ke®e& kesÀu³ee peeCeeN³ee
jkeÀcesHes#ee efpeleke̳ee jkeÀcesves GlHeVe DeefOekeÀ Demeles l³eeuee ye®ele cnCeleele. ³ee®ee®e DeLe& SketÀCe
GlHeVe Je mesJeveer³e J emletbJej nesCeeje Ke®e& ³eeleerueue HeÀjkeÀ cnCepes ye®ele nes³e.
3.5.1 ye®eleer®ee DeLe&ë
GlHeVee®ee pees Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& nesle veener l³eeme ye®ele cnìues peeles. J³ekeÌleeruee pes
GlHeVe ÒeeHle nesles l³eeHewkeÀer keÀener Yeeie GHeYeeskeÌlee owveboerve iejpee YeeieJeC³eemeeþer Ke®e& keÀjsue
³eeuee®e l³ee J³ekeÌleer®ee GHeYeesie Ke®e& cnCelee ³esF&ue.
met$e©Heele -
y=C+S
y=J³ekeÌleer®es GlHeVe
c=J³ekeÌleer®ee GHeYeesie Ke®e&
s=ye®ele
3.5.2 ye®eleeryeeyele®es efJeefJeOe ¢äerkeÀesve (Different views of saving):
1) meveeleveer ¢äerkeÀesve:
meveeleveerJeeoer DeLe&Meem$e%eeveer kesÀuesues efJeMuesDeens. SkeÀe J³ekeÌleer®³ee yeeyeleerle ye®ele keÀjCes. iegCe Demeu³eeves meceepeeleerue meJe& J³ekeÌleerves ye®ele
keÀjCes ®eebieues Deens Demes l³ee®es cele Deens.munotes.in

Page 50

50meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eeveer Demes ÒeefleHeeove kesÀues keÀer J³ekeÌleerves ye®ele keÀjCes ne
J³ekeÌleer®ee ceesþe meodiegCe Deens. keÀejCe J³ekeÌleerves ye®ele kesÀueer lej J³ ekeÌleeruee mebkeÀìkeÀeUer DeeHeu³ee
ye®eleer®ee HeÀej ceesþe GHe³eesie nesT MekeÀlees. lemes®e meceepeeleerue meJe& J³ekeÌleer®³ee ye®eleer®eer yesjerpe
cnCepes meceepee®eer SketÀCe ye®ele nes³e. l³eecegUs l³eebveer Demee oeJee ceeb[uee keÀer meceepeeleer ue meJe&
J³ekeÌleeRveer DeeHeueer ye®ele pej Jee{Jeueer lej meceepee®eer SketÀCe ye®ele Jee{sue. meceepee®eer SketÀCe ye®ele
Jee{ueer keÀer ceie meceepee®³ee GlHeeokeÀ meeOeveele Jee{ Ie[tve ³esF&ue. meceepee®³ee GlHeeokeÀ meeOeveele
Jee{ Peeueer keÀer mec eepeeleerue ueeskeÀeb®³ee jenCeerceevee®ee opee& Gb®eeJelees. DeMee ÒekeÀejs J³ekeÌleerves ye®ele
kesÀueer keÀer J³ekeÌleer®ee DeveskeÀ ÒekeÀejs HeÀe³eoe®e neslees. HeCe J³ekeÌleerves ye®ele kesÀu³eecetUs meceepee®esner
keÀu³eeCe nesles.
2) kesÀvme®es Òe efleHeeove:
1936 ceO³es General Theory of Empolyment, Interest and Money ns
HetmlekeÀ Òeefme× kesÀues. kesÀvmeves DeeHeu³ee ³ee HetmlekeÀele ye®eleerefJemeveeleveeoer DeLe&Meem$e%eeveer ceeb[uesuee ¢äerkeÀesve ®etkeÀer®ee Demeu³ee®es cele l³eebveer J³ekeÌle kesÀues
l³eeb®³eeceles ye®ele ®eebieueer keÀer JeeF&ì Demes cnCeCes ³eesi³e veener. ye®eleer®ee GHe³eesie keÀMee ÒekeÀejs kesÀuee
peelees ³eeJej ye®ele keÀjCes ®eebieues Deens keÀer veener ns þjJeeJes ueeies ue.
ye®ele ner jkeÌkeÀce pej iegbleJeCetkeÀermeeþer JeeHejueer iesueer lej ceeieCeer®eer keÀcelejlee efvecee&Ce
nesCeej veener keÀejCe ye®eleer®³ee ©Heeves Ke®ee&®³ee ÒeJeeneletve keÀe{tve Iesleueer iesuesueer jkeÌkeÀce
iegbleJeCetkeÀer®³ee ©Heeves Hejle ÒeJeenele ³esF&ue. Hejbleg ye®ele kesÀuesueer jkeÌkeÀce pej iegbleJeCegkeÀermeeþer
JeeHejueer iesueer veener lej cee$e Ke®ee&le Ieì nesTve ÒeYeeJeer ceeieCeerle Ieì nesF&ue. l³eeletve GlHeeove Je
jespeieej ³eele Ieì nesF&ue Demes pej Peeues lej cee$e ye®el eDeefveä Deens Demes cnCeeJes ueeiesue. kesÀvmeves
kesÀuesues efJeMuesmeceepee®³ee ¢äerves lees DeJeiegCe þjC³ee®eer Meke̳elee Demeu³eeves kesÀvmeves mHeä kesÀues Deens.
meceepeeleerue J³ekeÌleeRveer ceesþ³ee ÒeceeCeeJej ye®ele kesÀueer lej l³eeb®ee GHeYeesieeJejerue Ke®e& keÀceer neslees.
l³eecegUs GHeYeesie, Jemlegb®eer ceeieCeer keÀceer nesles.
HeefjCeeceleë GHeYeesie Jemletb®es GlHeeove Je ³ee #es$ eeleerue jespeieej ³eele Ieì nesles. GHeYeesi³e
Jemlegb®³ee ceeieCeerleerue IeìercegUs Yeeb[Jeueer Jemletb®³ee ceeieCeerle Ieì nesles. l³ee®ee ÒeeflekegÀue HeefjCeece
iegbleJeCegkeÀerJej nesTve iegbleJeCetkeÀ Ieìles. GlHeeove Je jespeieej ³eele Ieì nesTve DeLe&J³eJemLesle ceboer®eer
HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles.
kesÀvme ³eeb®³ee celes J³eepeoje®ee ye®eleerJej keÀener ÒeceeCeele HeefjCeece nesle Demeuee lejer leer
cegK³elJes GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demeles. GlHeVe HeeleUer iegbleJeCetkeÀerle nesCeeN³ee Jee{eryejesyej Jee{le
Demeu³eeves ye®ele iegbleJeCetkeÀerJej DeJeuebyetve jenles. iegbleJeCetkeÀ cnCepes Yeeb[Jeueer meeOevemeecegûeerle
(³eb$emeecegûeer keÀejKeev³ee®eer Fceejle) nesCeejer Jee{ nes³e. cnCepes®e iegbleJeCetkeÀ ner Yeeb[Jeuee®³ee
meeþîeele nesCeejer Jee{ nes³e. efJeefMeä keÀeueKeb[eleerue GlHeVee®ee GHeYeesieemeeþer ve jeHejuesuee Yeeie
cnCepes l³ee keÀeUeleerueue JeemleJe mJe©Hee®³ee Yeeb[Jeuee®³ee meeþîeeleerue Jee{ nes³e. ye®ele Je
iegbleJeCetkeÀ ³eeleerue mebyebOe
GlHeVe =GHeYeesie +iegbleJeCetkeÀ
ye®ele =GlHeVe -GHeYeesie
iegbleJeCetkeÀ =GlHeVe -GHeYeesiemunotes.in

Page 51

51³esLes ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ oesvnerner GlHeVeeletve Jepee kesÀues Demelee efceUle Demeu³eeves ye®ele ner
iegbleJeCetkeÀeryejesyej Deens. cee$e Demee ye®ele Je iegbleJe CetkeÀ ³eeleerue meceleesue vesnceer®e meeOeuee peeF&ue
Demee veener. efnMeesyee®³ee ¢äerves ye®ele Je iegbleJeCegkeÀ meceeve Demeles. ye®ele Je iegbleJeCetkeÀerle kesÀJeU
JemletefmLeleeroMe&keÀ meceevelee®e vemeles lej keÀe³ee&lcekeÀ meceeveleener Demeles ns mHeä keÀ©ve ye®ele Je
iegbleJeCetkeÀ ³ee meb%eebvee ieleerceeve DeLe& efceUJetve efouee Deens.
3.5 .3 ye®ele Je J³eepeoj ³eeleerue mebyebOeë
meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%ee®³ee celes ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ ³eele J³eepeojeÜejs meceevelee
ÒemLeeefHele n esles. mecepee ye®ele ner iegbleJeCetkeÀerHes#ee peemle Demesue lej J³eepeojele Ieì nesTve
iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesles Je leer ye®eleer®³ee HeeleUeruee ³esles. kesÀvme ³eeb®³ee celes ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ ³eeleerue
meceevelee meveeleveer DeLe&Meem$e% eebveer meebefieleuesu³eeÒeceeCes J³eepeojeves ÒemLeeHeerle nesle veener. GlHeVe
HeeleUerle nesCeeN³ee yeoueecegUs ye®ele Je iegbleJeCetkeÀerle meceevelee ÒemLeeefHele nesles. mecepee ye®ele
iegbleJeCetkeÀerHes#ee peemle Demesue lej iegbleJeCetkeÀ keÀceer Demeu³eeves ueeskeÀeb®es GlHeVe keÀceer nesF&ue Je ye®eleerle
Ieì nesF&ue. l³eeletve ye®ele Je iegbleJeCegkeÀ ³eele meceevelee ÒemLeeefHele nesF&ue. ³eeGueì iegbleJeCegkeÀ
ye®eleerHes#ee peemle Demesue lej iegbleJeCetkeÀerleerue Jee{ercegUs ueeskeÀeb®es Gl HeVe Jee{tve l³eeb®eer ye®ele
keÀjC³ee®eer #ecelee Jee{sue ye®eleerle Jee{ nesTve ye®ele Je iegbleJeCegkeÀerle meceevelee ÒemLeeefHele nesF&ue.
3.6meejebMe
kesÀvmeves Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®eer F®íe Je Jemlet®eer ceeieCeer ³eeceO³es HeÀjkeÀ keÀ©ve meeb efieleuee
Deens. kesÀvme cnCeleele keÀer kesÀJeU F®íe cnCepes ceeieCeer veJns. lej pesJne Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®³ee
F®ísuee Jemlet Kejsoer keÀjC³eemeeþer ueeieCeeN³ee DeeefLe&keÀ J³ekeÌleer®es Je Hewmee Ke®e& keÀ©ve Jemlet
Kejsoer®³ee ceeveefmekeÀ le³eej er®es HeeþyeU ueeYeles lesJne®e l³ee F®ísuee ceeieCeer cnCepes HeefjCeecekeÀejkeÀ
ceeieCeer Demes cnCeleele.
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer ner jespeieej efvecee&Ce keÀjles ³eecegUs HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer =
jespeieej Demesner DeeHeCeeme cnCelee ³esF&u e.
HeefjCeece keÀejkeÀ ceeieCeer =SketÀCe Ke®e&
=SketÀCe jeä^er³e GlHeVe
=SketÀCe GlHeeove
=jespeieej
HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀJee ÒeYeeJeer ceeieCeer þjefJeCeejs IeìkeÀ oesve Deensle 1) SketÀCe ceeieCeer HeÀue
(Aggregate Demand Function) DeeefCe 2) SketÀCe HegjJeþe HeÀue (Aggregate Demand
Function)
p³ee jespeieejer®³ee HeeleUeruee SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele Je SketÀCe HegjJeþe efkebÀcele meceeve
Demeleele leer jespeieeje®eer HeeleUer mebletueveeJemLesle Demeles. SketÀCe ceeieCeercegUs peemleerle peemle
DeHesef#ele GlHeVe oMe&efJeues peeles Je SketÀCe HegjJeþîeecegUs efkeÀceeve DeHesef#ele GlHeVe oMe&efJeues peeles. SketÀCe
ceeieCeerJe¬eÀ Je SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ HejmHejebvee p³ee GlHeVeeuee ísoleele l³ee GlHeeovee®³ee mebyebOeelemunotes.in

Page 52

52jespeiee je®eer HeeleUer efveef½ele nesles ³ee ísove efyebotuee Devegmeªve Demeuesueer ceeieCeer cnCepes ÒeYeeJeer
ceeieCeer nes³e.
Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle keÀceeue veHe̳ee®³ee GÎsMeeves Jemlet®es GlHeeove kesÀues peeles.
l³eecegUs kesÀvme®³eeceles Yeeb[ JeueMeener DeLe&J³eJemLesle jespeieeje®eer HeeleUer ner HetCe& jespeieejer®³ee
HeeleUerHes#ee keÀceer Demeles ³ee®ee®e DeLe& DeLe&J³eJemLesle DeHetCe& jespeieej Demeleeveener SketÀCe ceeieCeer
HeÀueve DeeefCe SketÀCe HegjJeþe HeÀueve ³ee oesvnerceO³es mece eblej ÒemLeeefHele nesCes Meke̳e Demeles kesÀvme
³eeb®³eeceles HetCe& jespeieeje®eer efmLeleer ner DeHeJeeoelcekeÀ Demetve DeHetCe& jespeieeje®ee meceleesue ner meeceev³e
Ieìvee Deens.
GHeYeesieHeÀueve cnCepes GlHeVe DeeefCe GHeYeesieeceO³es Dee{Utve ³es Ceeje mebyebOe nes³e.
GHeYeesieÒeJe=Êeer DeeefCe GlHeVeele HeÀueveelcekeÀ mebyebOe Demelees keÀejCe GlHeVe Jee{ues keÀer GHeYeesie Jee{lees.
GlHeVe keÀceer Peeu³eeme GHeYeesie keÀceer neslees. GHeYeesie ÒeJe=Êeer oesve IeìkeÀebMeer mebyebOeerle Demeles 1)
GlHeVe (Y)2) GHeYeesie (C)DeeefCe HeÀueveemeeþer (F)met$e©Heele
C=F ( Y )
C=GHeYeesie
F=keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe
Y=GlHeVe
GHeYeesie HeÀuevee®es Het{erueÒeceeCes oesve ÒekeÀej Deensle De) mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer Je (ye)
meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer
Òee. kegÀefjneje ³eeb®³ee celes DeefleefjkeÌle Yeeb[Jeueer mebHeÊeer®eer DeHesef#ele ÒeeHleer Je l³ee®eer HegjJeþe
efkebÀcele ³ee®es iegCeesÊej cnCepes Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee nes³e.
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner Keeueerue oesve IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles.
1) Yeeb[Jeueer meeOevee®es DeHesef#ele GlHeVe.
2) Yeeb[Jeueer meeOevee®eer HegjJeþe efkebÀcele.
GlHeVee®ee pees Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& nesle veener l³eeme ye®ele cnìues peeles. J³ekeÌleeruee pes
GlHeV e ÒeeHle nesles l³eeHewkeÀer keÀener Yeeie GHeYeeskeÌlee owveboerve iejpee YeeieJeC³eemeeþer Ke®e& keÀjsue
³eeuee®e l³ee J³ekeÌleer®ee GHeYeesie Ke®e& cnCelee ³esF&ue.
met$e©Heele -
y=C+S
y=J³ekeÌleer®es GlHeVe
c=J³ekeÌleer®ee GHeYeesie Ke®e&
s=ye®elemunotes.in

Page 53

533.7ÒeMve
1)HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
2)GHeYeesie HeÀueve cnCepes keÀe³e? l³eeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ mHeä keÀje.
3) Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee cnCepes keÀe³e? HetCe& jespeieej efme×ebleel e³ e e mebkeÀuHeves®es keÀe³e
cenlJe Deens.
4) ìerHee efuene.
1.GHeYeesie ÒeJe=Êeer
2.HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer
3.DeHetCe& jespeieej HeeleUer®ee meceleesue
4.GHeYeesie HeÀuevee®es cenÊJe
5.Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee.
6.Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble ueeYe#e celesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ.
7.J³eepeoj Je ye®eleerleerue mebyebOe mHeä keÀje.

munotes.in

Page 54

544
iegbleJeCetkeÀ
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎ<ìîes
4.1 ÒemleeJevee
4.2 iegbleJeCetkeÀer®ee DeLe& Je J³eeK³ee
4.2.1 iegbleJeCetkeÀer®es ÒekeÀej
4.2.2 iegbleJeCetkeÀerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
4.2.3 iegbleJeCetkeÀer®es cenÊJe
4.3 iegCekeÀ
4.3 .1 iegCekeÀe®es ÒekeÀej
4.3 .2 iegCekeÀe®eer ie=nerle leÊJes
4.3 .3 iegCekeÀe®³ee ieUl³ee
4.4 .4 iegCekeÀeJejerue ìerkeÀe
4.4 efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es kesÀvesefMe³eve efme×eble meeOeveeb®ee mebyebOe
4.4.1 HeejbHeeefjkeÀ ¢ef<ìkeÀesve
4.4.2 DeeOegefvekeÀ ¢ef<ìkeÀesve
4.5 meejebMe
4.5 ÒeMve
4.0 GefÎ<ìîes
iegbleJeCegkeÀer®ee DeLe& Je l³ee®es ÒekeÀej, l³eeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ Je cenÊJe ³eeb®ee DeY³eeme
keÀjCes.
iegbleJeCegkeÀer®ee DeLe&, ÒekeÀej, ie=efnle leÊJes, ieUl³ee Je efìkeÀe me cepeeJetve IesCes.
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es kesÀvme®³ee efme×eble meeOeveeb®ee mebyebOe, l³eemebyebefOele HeejbHeeefjkeÀ Je
DeeOegefvekeÀ ¢ef<ìkeÀesve DeY³eemeCes.munotes.in

Page 55

554.1 ÒemleeJevee
Òemlegle ÒekeÀjCeele iegbleJeCetkeÀer®ee DeLe& Je J³eeK³ee leme s®e l³eeb®es ÒekeÀej, HeefjCeece keÀjCeejs
IeìkeÀ Je iegbleJeCegkeÀer®es cenÊJe mecepeeJetve IesCeej Deenesle. lemes®e l³eemebyebOeerle DemeCeejs iegCekeÀ, l³ee®es
ÒekeÀej, ie=efnle leÊJes, ieUl³ee ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. kesÀvme®³ee cegueYetle efme×eble meeOeveeb®ee
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es DemeCeeje HeefjCeece, ÒeYeeJe DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeele DeY³eemeCeej Deenesle.
4.2 iegbleJeCetkeÀer®ee DeLe& Je J³eeK³ee (MEANING AND DEFINITION
OFINVESTMENT)
vesnceer®³ee J³eJenejele DeeHeCe meesves ®eeboer Kejsoer keÀjCes. peceerve Iej Kejsoer keÀjCes ³eemeeþer
JeeHejuesuee Hewmee cnCepes iegbleJeCetkeÀ Demes mecepelees. DeveskeÀoe keÀpe&jesKes YeeieYeeb[Jeue leejCeYeeie
Kejsoermeeþer JeeHejuesuee Hewmee ³eeueener iegbleJeCetkeÀ Demes mecepelees. Hejbleg kesÀvme®³ee celes ner Kejer efkebÀJee
JeemleJe iegbleJeCetkeÀ veJns lej ner efJeÊeer³e iegbleJeCetkeÀ nes³e. JeemleJe iegbleJeCetkeÀ ³eeuee®e kesÀvme iegbleJeCetkeÀ
cnCelees. kesÀvme®³ee celes p³ee iegbleJeCetkeÀercetUs jeä^er³e GlHeVeele Jee{ Ie[tve ³esles Je DeefOekeÀ ueeskeÀebvee
jespeieej efceUlees DeMeer keÀesCelesner iegbleJeCetkeÀ ner JeemleJe iegbleJeCetkeÀ nes³e.
peesve je@efyevmeve®³ee celes iegbleJeCetkeÀ cnCepes Yeeb[Jeueele Jee{ nesCes nes³e. DeMeer Jee{ veJeerve
Iej yeebOeu³eeves DeLeJee veJeerve keÀejKeevee GYeeju³eeves nesles. DeefmlelJeele Demeuesu³ee Yeeb[Jeueer
Jemlet®³ee meeþ³eele Òel³eskeÀ Je³eb$emeecetûeer, jmles, Hetue, jsuJes ceeie&, keÀejKeev³eeb®eer GY eejCeer, Fl³eeoermeeþer peer iegbleJeCetkeÀ nesles leer
JeemleJe iegbleJeCetkeÀ nes³e.
DeMeer ÒeYeeJeer iegbleJeCetkeÀ osMeeleerue Keepeieer J³ekeÌleer efJeefJeOe mebmLee yeBkeÀe Je mejkeÀej
³eeb®³eekeÀ[tve kesÀueer peeles Keepeieer #es$eeleerue iegbleJeC egkeÀ ner Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee DeeefCe
J³eepeoj ³ee oesve IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demeles. meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue iegbleJeCetkeÀ ner cee$e ³ee oesve
IeìkeÀeb®³ee ÒeYeeJeeefMeJee³e efveOee&efjle nesle Demeles.
4.2 .1 iegbleJeCetkeÀe r®es ÒekeÀej (Types of Investment):
1) efveJJeU iegbleJeCetkeÀ (Net Investment):
p³ee iegbleJeCetkeÀebcegUs vekeÌle Yeeb[JeueeceO³es Jee{ nesles l³ee iegbleJeCetkeÀe efveJJeU iegbleJeCetkeÀe
cnCetve DeesUKeu³ee peeleele.
efveJJeU iegbleJeCetkeÀ -SketÀCe iegbleJeCetkeÀe -Iemeeje
2) mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ (Autonomous Investment):
peer iegbleJeCetkeÀ Keepeieer GHeYeesieecegUs ÒeYeeefJele ve neslee mJeleb$eHeCes nesles efleuee mJee³eÊe
iegbleJeCetkeÀ Demes cnCeleele. meeJe&peefvekeÀ #es$eele kesÀueer peeCe ejer ner mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ nes³e. keÀejCe
DeMeer iegbleJeCetkeÀ veHe̳ee®³ee ÒesjCesves nesle vemetve leer meeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee ¢efäkeÀesveeletve kesÀueer peeles.
jsuJes, Mem$eem$es, oe©ieesUe F. meeefnl³ee®es keÀejKeeves DeeefLe&keÀ efJekeÀeme e®³ee Je meceepekeÀu³eeCee®³eemunotes.in

Page 56

56³eespevee, meeJe&peefvekeÀ iejpee YeeieefJeC³eemeeþer®³ee ³eespevee Fl³eeoermeeþer kesÀueer peeCeejer iegbleJeCegkeÀ ner
mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ nes³e. ³ee iegbleJeCetkeÀer®ee GlHeVeeMeer keÀener mebyebOe vemelees.
3) Òesefj le iegbleJeCetkeÀ (Induced Investment):
ner iegbleJeCetkeÀ veHe̳ee®³ee ÒesjCescegUs nesles efleuee Òesefjle iegbleJeCegkeÀ cnCelee ³esF&ue. DeMeer
iegbleJeCegkeÀ Keepeieer GHeYeesieeves Òesefjle nesles. GHeYeesieele Jee{ Peeueer Demelee Òesefjle iegbleJeC etkeÀerle Jee{
nesles. GHeYeesie Ieìuee Òesefjle iegbleJeCetkeÀ Ieìles. GHeYeesie ne GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demelees. Keepeieer
Yeeb[Jeueoej veHe̳ee®³ee DeHes#esves iegbleJeCetkeÀ keÀjle Demelees.
Deeke=Àleer 4.1
4) mLetue iegbleJeCetkeÀ (Gross Invest ment):
SkeÀe efJeefMeä keÀeueeJeOeerle (SkeÀe JenesCeejer SketÀCe iegbleJeCetkeÀ cnCepes mLetue iegbleJeCetkeÀ nes³e.
5) efJeÊeer³e iegbleJeCetkeÀ (Financial Investment):
DeMee ÒekeÀej®³ee iegb leJeCetkeÀercetUs Yeeb[Jeueer meeþîeele keÀenerner yeoue nesle veenerle. Demee
iegbleJeCetkeÀerle osMeele meO³ee DeefmlelJeele DemeCeeN³ee Jemletb®eer®e veJ³eeves Kejsoer kesÀueer peeles. Goe. petv³ee
kebÀHev³ee®es Yeeie efJekeÀle IesCes F. ner kesÀJeU efJ eÊeer³e iegbleJeCetkeÀ þjles.
6) meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCetkeÀ:
meeJe&peefvekeÀ #es$eele efkebÀJee mejkeÀejer GHe¬eÀceele kesÀueer peeCeejer iegbleJeCetkeÀ mejkeÀej
meceepee®³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer Goe. Jeerpe, HeeCeer, jmles, oUCeJeUCe JeenletkeÀ ,otjmeb®eej,
Deejesi³ee®³ee megefJeOee DeMee keÀejCeemeeþer Peeuesueer iegbleJeCetkeÀ ner meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCetkeÀ nes³e.
7) efve³eesefpele iegbleJeCetkeÀ:
mejkeÀej keÀener efveef½ele GefÎäs meceesj þsJetve iegbleJeCetkeÀer®es efve³eespeve keÀ©ve kesÀuesueer
iegbleJeCetkeÀ cnCepes efve³eesefpele iegbleJeCetkeÀ nes³e. mee#ejles®es ÒeceeCe efJeefMeä ìkeÌke̳eebveer Jee{efJeC³eemeeþer
ojJe

Page 57

57³eeyeeyele ®es efve³eespeve Demeles efMeJee³e YeefJe<³ekeÀeueerve Deboepe yeebOetve GÐeespekeÀ iegbleJeCetkeÀer®es efve³eespeve
keÀjleele.
4.2 .2 iegbleJeCetkeÀerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀë
Keepeieer #es$eeleerue iegbleJeCegkeÀ veHe̳ee®³ee ÒesjCesves kesÀueer p eeles veHeÀe ne
1) Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Je
2) J³eepee®ee oj ³ee oesve IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demelees. meeceev³elee J³eepee®³ee ojele HeÀej ceesþs
yeoue nesle vemeu³eeves Yeeb[Jeuee®³ee meerceevle ueeYe#ecelesuee cenlJe ÒeeHle nesles.
efJeefMeä JesUer efkeÀleer Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeF&ue. ns Yeeb[Jeuee®eer meerceevle keÀe³e&#ecelee
Je J³eepeoj ³eeJej DeJeuebyetve Demeles pesJne J³eepeojeHes#ee Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee peemle
Demeles lesJne iegbleJeCetkeÀ HeÀe³eosMeerj nesle Demeu³eeves iegbleJeCetkeÀerves Jee{ nesles.
4.2 .3 iegbleJeCetkeÀer®es cenlJeë
kesÀvme®³ee jespeieejefJekeÀejCe osMeeleerue jespeieej HeeleUer þjefJeCeeje r ÒeYeeJeer ceeieCeer ner GHeYeesie Ke®e& Je iegbleJeCetkeÀ Ke®e&
³eeJe©ve þjles. DeuHekeÀeUele GHeYeesie Ke®e& efmLej Demelees. l³eecegUs ÒeYeeJeer ceeieCeer Je jespeieejer®eer
HeeleUer iegbleJeCetkeÀerle nesCeeN³ee yeoueevegmeej þjleele. osMeeleerue jesp eieej HeeleUerle Jee{ nesC³eemeeþer,
ÒeYeeJeer ceeieCeerle Jee{ nesC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀerle Jee{ Peeueer Heeefnpes lej®e jeä^er³e GlHeVee®eer Je
jespeieeje®eer HeeleUer efìketÀve jenerue. cnCetve®e kesÀvme®³ee jespeieej efJeHeÀuevee®es cenlJee®es mLeeve Deens.
4.3 iegCekeÀ (MULTIPLIER)
uee[& kesÀvme ³eebveer DeeHeu³ee jespeieej efJel³eeHewkeÀer SkeÀ meeOeve cnCepes iegCekeÀ DeeefCe ogmejs ÒeJesie nes³e. ieg bleJeCetkeÀer®ee GHeYeesieeJej keÀmee HeefjCeece
neslees. ns iegCekeÀe®ee mebkeÀuHevesletve meebefieleues. iegbleJeCetkeÀerleerue cegU Jee{ DeeefCe l³eecegUs SketÀCe GlHeVeele
Peeuesueer Debeflece Jee{ ³ee oesneWleerue mebyebOe iegCekeÀe®³ee DeeOeejs mHeä kesÀues Deens. iegCekeÀe®eer keÀuHevee
Deej. SHeÀ. keÀevn ³eebveer ceeb[ueer l³eevee jespeieej iegCekeÀ cnìues peeles. iegCeJeCetkeÀ Je jespeieej HeeleUer
³eeceOeerue mebyebOe jespeieej iegCekeÀe®³ee mene³³eeves mHeä kesÀues Deens.
iegCekeÀe®eer J³eeK³ee iegCekeÀ cnCepes iegbleJeCetkeÀerle nesCeeN³ee yeouee®es ÒeeHleerle nesCeeN³ee yeoueeMeer
iegCeesÊej nes³e. megjJeeleeruee kesÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀercegUs Deblele: GlHeVeeceO³es efkeÀleer Heìerves Jee{ nesF&ue ns
iegCekeÀ meebielees. kesÀvme ³eeb®³ee cel es iegbleJeCetkeÀerleerue ÒeeLeefcekeÀ Jee{ GHeYeesieele yeoue Ie[Jetve DeeCeles Je
GHeYeesieeleerue Jee{ercegUs ÒeeHleerle Jee{ Ie[tve ³esles. iegbleJeCegkeÀerleerue yeoueGHeYeesieeleerue yeoueSketÀCe ÒeeHleerle yeoueYKIKiegbleJeCetkeÀ yeoueYGlHeVeeleerue yeoueIiegbleJeCetkeÀerleerue yeouemunotes.in

Page 58

58YKI255K5K³eeJe©ve iegbleJeCetkeÀerleerue Jee{ Je GlHeVeeleerue Jee{ ³eeleerue mebK³eelcekeÀ mebyebOe iegCekeÀe®³ee
mene³³eeves mHeä kesÀuee peelees. DeejbYeer iegleJeCetkeÀerle keÀener Jee{ kesÀu³eeves SketÀCe GlHeVe efkeÀl eerlejer
DeefOekeÀ Heìerves Jee{uesues Demeles. iegbleJeCetkeÀ kesÀuesu³ee GÐeesieeleerue jespeieejer Jee{les. ns ueeskeÀ GHe³eesi³e
Jemletb®eer efveefce&leer keÀjCeeN³ee Flej GÐeesieeleerue Jemletb®eer ceeieCeer keÀjleele Je l³eecegUs cegU iegbleJeCetkeÀ
kesÀuesu³ee GÐeesieeJ³eefleefjkeÌle Flej GÐeesieeleerue GlHeVe Jee{les. Lees[ke̳eele iegbleJeCetkeÀerleerue yeoue Je
GlHeVeeleerue yeoue ³eeb®es HejmHejebMeer Demeuesues ÒeceeCe cnCepes iegCekeÀ nes³e.
4.3 .1 iegCekeÀe®es ÒekeÀejë
iegCekeÀe®es leerve Òeke Àej Deensle HewkeÀer SkeÀ jespeieej iegCekeÀ Je oesve efJeosMeer J³eeHej iegCekeÀ Je
leerve iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀ
1) jespeieej iegCekeÀ:
jespeieej iegCekeÀe®eer keÀuHevee Deej. SHeÀ keÀevn ³eebveer ceeb[ueer. l³ee®³ee celes J³eJemee³eele
(GÐeesieele) ie gbleJeCetkeÀ kesÀuesu³ee DeejbYeer jespeieejele Jee{ Peeu³eeves Debeflece SketÀCe jespeieejer keÀener
Heìerves Jee{les ner Jee{ oeKeefJeCeeN³ee ÒeceeCeeuee jespeieej iegCekeÀ cnCeleele.
2) efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ:
ce@keÀueHe DeeefCe pes. pes. Heesuee keÀ ³eebveer ner keÀuHevee ceeb[ueer SKeeÐee osMee®³ee Dee³eeleerHes#ee
efve³ee&leerle nesCeeN³ee Meg× (Net) Jee{ercegUs l³ee osMee®³ee GlHeVeele Ie[tve ³esCeeN³ee Debeflece Jee{er®³ee
iegCeesÊejeuee efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ cnCeleele.YKfXKfefJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀYje<ì^er³e GlHeVeeleerue Jee{ (yeoue)Xefve³ee&leerleerue Jee{
3) iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀë
uee@[& pes. Sce. kesÀvme ³eebveer ieg bleJeCetkeÀ iegCekeÀe®eer keÀuHevee ceeb[ueer. iegbleJeCetkeÀerleerue yeouee®ee
GlHeVe Je jespeieejerle nesCeeN³ee yeouee®es mHeäerkeÀjCe ³eele keÀjC³eele Deeues.
iegCekeÀe®es keÀe³e& (Working of Multiplier) :
GlHeVeele Jee{ Peeueer keÀer GHeYeeskeÌlee De eHeu³ee GlHeVee®ee keÀener Yeeie GHeYeesieebJej Ke®e&
keÀjlees DeeefCe Gjuesu³ee Yeeiee®eer ye®ele keÀjlees. GHeYeeskeÌleeves GHeYeesieeJej Ke®e& kesÀuesueer jkeÌkeÀce
JesieJesieȳee GlHeVeIeìkeÀebvee GlHeVee®³ee ©Heeves efceUles ns GlHeeovee®es IeìkeÀDeeH eu³ee Jee{uesu³ee
GlHeVee®ee keÀener Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjleele ne Ke®e& Hejle GlHeVeele Jee{ Ie[Jetve DeeCelees.
DeLe&J³eJemLesle DeMee ÒekeÀejs GlHeVeeletve meelel³eeves GHeYeesi³e Òesefjle kesÀuee peelees. GHeYeeskeÌlee DeeHeu³ee
Jee{uesu³ee Gl HeVeeletve efkeÀleer Ke®e& keÀjsue ns meerceeble GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej DeJeuebyetve Demeles. mecepeemunotes.in

Page 59

59DeLe&J³eJemLesle cetU iegbleJeCetkeÀ 100 keÀesìer ©He³eebveer kesÀu³eeme l³ee GÐeesieeleerue ueeskeÀeb®es GlHeVe
100 keÀesìer ©He³eebveer Jee{sue keÀejCe ³ee iegbleJeCetkeÀercegUs keÀeceieejebvee Jesleve, keÀ®®ee ceeuee®ee HegjJeþe
keÀjCeeN³eevee l³ee®eer eEkeÀcele, Yeeb[Jeueoejeuee J³eepe, peceerveer®ee Keb[ ³ee mJe©Heele GlHeVe efceUsue.
leelkeÀeU 100 keÀesìer ©He³ee®es GlHeVe Jee{sue ns GlHeVe p³eebvee e fceUeues les ueeskeÀ DeeHeu³ee Jee{uesu³ee
GlHeVee®ee keÀener Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjleerue l³eecegUs l³eeb®eer ceeieCeer Jee{sue. l³eeb®es GlHeeoveJee{
DeeefCe Dev³e GÐeesieeleerue ueeskeÀeb®es GlHeVe keÀener ÒeceeCeele Jee{sue. ³eeuee®e GlHeVeelee rue ÒesefjleJee{
Demes cnCelee ³esF&ue. GlHeVeeMeer GHeYeesie Ke®ee&®es DemeCeejs ÒeceeCe ns meerceeble GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej
DeJeuebyetve Demeles. pej meerceeble GHe³eesieÒeJe=Êeer peemle Demesue lej Jee{uesu³ee GlHeVee®ee peemle Yeeie
GHe³eesie Jemletme eþerKe®e& nesF&ue l³eecegUs GHeYeesieeleerue ÒesefjleJee{ peemle jenerue. lesJne GlHeVe 100
keÀesìerves Jee{les. lesJne GHeYeesie 80 keÀesìerves Jee{lees. lesJne ogmejer Òesefjle Jee{ 80 keÀesìer ©He³ee®eer
nesF&ue ns ®e¬eÀ Demes®e ®eeuet jentve SketÀCe G lHeVeele 500 keÀesìer ©He³ee®eer Jee{ nesF&ue. lej GHeYeesie
400 keÀesìer ©He³eeves Jee{sue ns Keeueerue keÀesäkeÀele oeKeJeues Deens.
DeMee ÒekeÀejs GlHeVeeleerue Jee{GHe³eesie Ke®ee&leerue Jee{ceeieCeerle Jee{jespeieejerle Jee{GlHevveele Jee{ Demee ®e¬eÀer³e HeefjCeece metª neslees.
Deeke=Àleer 4.2munotes.in

Page 60

60
Deeke=Àleer 4.3
meerceevle GHeYeesieÒeJe=Êeer ner Ieìleer Demeu³eecegUs pemepeMe er GlHeVeele Jee{ nesle peeles
lemelemee GHe³eesie Ke®e& keÀceer keÀceer keÀceer nesle peelees. l³eecegUs GlHeVeele nesCeejer Òesefjle Jee{ ner keÀceer
keÀceer nesle peeles. GlHeVeele DeveskeÀJesUe Peeuesu³ee Òesefjle Jee{ercegUs SketÀCe GlHeVe cetU iegble JeCetkeÀerHes#ee
efkeÀleerlejer DeefOekeÀ Heìerves Jee{les.
Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves iegCekeÀe®es mHeäerkeÀjCe kesÀues peeles.
GlHeVe =GHeYeesie +ye®ele y=C +SN
cegUjsHeeleUerJej mejkeÀle mejkeÀle Demeu³eeves cetU jsmeceleesue eEyeot Demegve veblej®ee N1ne meceleesue eEyeot Deens. ³eeJe©ve iegbleJeCetkeÀerleerue Jee{ (∆I) Qn1
Peeueer Demelee GlHeVeeleerue (∆Y) MM1 He³e¥le nesle QN 1He³e¥le nesles QN 1DeblejeHes#ee MM 1ns
Deblej peemle Deens. ³ee®ee DeLe& cegU iegbleJeCetkeÀerle kesÀuesu³ee Jee{erHes#ee DebeflekeÀ GlHeVeeleerue Jee{
DeefOekeÀ Heìerves nesles. iegbleJeC etkeÀerleerue yeoue Je GlHeVeeleerue yeoue ³eeb®es HejmHejeMeer Demeuesues ÒeceeCe
cnCepes iegCekeÀ nes³e.
4.3 .2 iegCekeÀe®eer ie=nerleleÊJesë
1. meerceeble ÒeJe=Êeer keÀe³ece jenles.
2. Òesefjle iegbleJeCetkeÀ nesle veener.
3. yebefomle DeLe&J³eJemLee
4.DeLe&J³eJemLesle mJee³eÊe iegleJeCetkeÀ kesÀueer peeles.
5. DeLe&J³eJemLesle DeHegCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer Deens.
6. eEkeÀceleer efmLej Demeleele.
7. DeLe&J³eJemLesle yeskeÀejer Demeles
5. iegbleJeCetkeÀerJejerue GHeYeesie ÒeJesiee®³ee HeefjCeece efJe®eejele Iesleuee peele veener.
9. iegCekeÀe®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es ieUleer
10. GHeYeesie ns ®eeuet GlHeVee®es HeÀue Deens.munotes.in

Page 61

614.3 .3 iegCekeÀe®³ee ieUl³ee (Leakages in Multiplier):
GlHeVe ÒeJeenle DeveskeÀ ieUl³ee Dee{Uleele. ³ee ieUl³eebcegUs GlHeVe Jee{er ®es keÀe³e& ceboieleerves
nesles. GlHeVe ÒeJeenele Keeueerue ieUl³ee efometve ³esleele.
1) ye®ele:
GlHeVeele nesCeejer meJe& Jee{ GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjC³eele ³esle veener. lej l³eeleerue keÀener
Yeeiee®ee meb®e³e keÀjC³eele ³eslees. l³eecegUs iegCekeÀe ®³ee keÀe³ee&Jej ce³ee&oe He[leele.
2) efveefueeskeÀe®eer efveefJ³eJeneje®es Je meÆsyee peer®³ee nsletves kesÀueer peeles. ueeskeÀebve er ceesþîee ÒeceeCeeJej jesKeles®ee meb®e³e kesÀuee lej
³ee®ee HeefjCeece GHeYeesieeJej neslees Je iegCekeÀ HeefjCeece meerefcele neslees.
3) keÀj:
keÀje®³ee DeekeÀejCeercegUs GHeYeesie Ke®e& keÀceer neslees Je l³ee®³ee HeefjCeece iegCekeÀe®eer
keÀe³e&#ec elee keÀceer nesC³eele nesles.
4) pegv³ee jesK³eeb®eer Kejsoer:
Jee{uesu³ee GlHeVee®ee Yeeie petv³ee jesK³eeb®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer JeeHejuee lej
GHeYeesieeJejerue Ke®e& keÀceer nesTve iegCekeÀele Ieì nesles. lemes®e pegves jesKes efJeketÀve p³eebvee Hewmes efceUleele
l³eebveer pej les GHeYeesieeJej Ke®e& kesÀuee veener lej SketÀCe GHeYeesieeJejerue Ke®e& keÀceer nesTve iegCekeÀe®³ee
keÀe³ee&Jej ÒeefleketÀue HeefjCeece neslees.
5) eEkeÀcele Jee{:
eEkeÀceleerle Jee{ Peeu³eeme GHe³eesieeJejerue Ke®e& J ee{lees. HeCe ceeieCeer cee$e Jee{le veener.
GlHeVeeleuee SkeÀ ceesþe Yeeie efveIetve peelees DeeefCe GHeYeesie ÒeeHleer Je jespeieejeJej ÒeYeeJe Hee[t MekeÀle
veener.
6) Jemlet Je mesJeeb®eer GHeueyOelee:
ueeskeÀeb®³ee GlHeVeele Jee{ Peeueer HeCe pej yee peejele HetjsMee ÒeceeCeele Jemlet mesJeeb®eer
GHeueyOelee Peeueer veener lej meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀceer nesTve iegCekeÀeJej ce³ee&oe He[les.
7) HejkeÀer³e keÀpee&®eer HejleHesÀ[:
Jee{uesu³ee GlHeVee®³ee keÀener Yeeie HejkeÀer³e keÀpee&®eer He jleHesÀ[ keÀjC³eemeeþer JeeHejuee iesuee
lej GlHeVe ÒeJeen HejosMeele peeTve iegCekeÀeme ieUleer ueeieles.
8) keÀpe&HesÀ[:
Jee{uesues GlHeVe ueeskeÀebveer pegv³ee keÀpee&®eer HejleHesÀ[ keÀjC³eemeeþer JeeHejueslej GlHeVee®ee
ÒeJeen Jesieȳee efoMesves pee F&ue Je GlHeVeeleerue Jee{er®³ee ÒeceeCeele GHeYeesie Ke®e& Jee{Ceej veener. lemes®e
Þeercebleebveer DeeHeuee Hewmee GHeYeesie Ke®ee&meeþer JeeHejuee veener lej GlHeVe ÒeJeeneletve lesJe{e Hewmee keÀceer
nesF&ue DeeefCe iegCekeÀe®³ee ÒeYeeJe keÀceer nesF&u e.munotes.in

Page 62

629) jespeieejer®eer ce³ee&oe:
kesÀvme ®³ee celes HetCe& jespeieejer®eer ce³ee&oe Deesuee[u³eeveblej iegbleJeCetkeÀer®ee GlHeVe Jee{er®ee
iegCekeÀ HeefjCeece efometve ³esle veener. HetCe& jespeieejer®eer HeeleUer Deesueeb[u³eeveblej iegbleJeCetkeÀerle Jee {P e e u e e r
lejer GlHeVeele Jee{ ve neslee kesÀJeU efkeÀceleer®³ee HeeleUerle Jee{ nesles.
10) Dee³eele:
ogmeN³ee osMeeletve Dee³eele kesÀuesu³ee JemletJej keÀjC³eele Deeuesuee Ke®e& ÒeeHleerle DeLeJee
jespeieejerle Jee{ keÀjerle veener. DeMee ÒekeÀejs iegb leJeCetkeÀerÜejs ÒeeHleer Peeuesu³ee Jee{er®ee keÀener DebMe
DeeHeCe Jemletb®es osCes HesÀ[C³eemeeþer ogmeN³ee osMeele peelees Je ³eeb®ee GHe³eesie Debleie&le GHe³eesie Jee{ermeeþer
nesle veener HeefjCeecele: iegCekeÀe®ee ÒeYeeJe keÀceer neslees.
4.3 .4 ie gCekeÀeJejerue ìerkeÀeë
1. GHeYeesie HeÀkeÌle GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demelees ë
[³etmeveyesoer ³eeb®³ee celes GHe³eesie ne MespeeN³eeb®es GlHeVe ÒeoMe&ve HeefjCeece YeefJe<³eele efveef½ele
GlHeVe efceUefJeC³eemeeþer kesÀuee peeCeeje mebHeÊeer meb®e³e DeMe e efJeefJeOe IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demelees HeCe
kesÀvme®³ee celes GHe³eesie GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demelees ns ®etkeÀer®es Deens.
2. meerceeble GHeYeesieÒeJe=Êeer cnCepes iegCekeÀë
n@yeuej ³eeb®³ee celeevegmeej kesÀvme ³eeb®ee iegCekeÀ cnCepes meercee ble GHeYeesie ÒeJe=Êeer®es ogmejs veeJe
Deens.
3. Deefveef½eleleeë
iegCekeÀ ns SkeÀ ieefCeleer³e meeOeve Demeu³eecegUs l³ee®ee efveef½ele Deboepe ³esle veener.
4. ÒeJe=Êeer iegbleJeCetkeÀeb®ee efJe®eej kesÀuesuee veenerë
kesÀvmeveer ceeb[uesu³ee iegCeJeÊ ee ne DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®ee oesiegbleJeCetkeÀerletve efvecee&Ce Peeuesu³ee Yeeiee®ee®e iegCekeÀele meceeJesMe kesÀuee peelees. efvecee&Ce Peeuesu³ee
ye®eleerceOetve kesÀu³ee peeCeeN³ee ÒeJe=Êeer iegbleJeCetkeÀeb®ee efJe®eej iegCe keÀele kesÀuee peele veener. GHeYeesieele Jee{
Peeu³eecegUs ³ee iegbleJeCetkeÀe kesÀu³ee peeleele. Jee{uesu³ee GHeYeesieecegUs Jemlegb®eer efveceealeer keÀjC³ee®ee
#es$eeleerue iegbleJeCetkeÀe Jee{efJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
5. iegCekeÀe®eer keÀuHevee mL eweflekeÀ Deensë
iegCekeÀ lelJee®es efJeJes®eve efmLej mJe©Hee®es Deens. DeeOegefvekeÀ ieefleceeve DeLe&J³eJemLesleerue
yeouee®es efJeJes®eve keÀjC³eme les DemeceLe& þjles.
6. DeHetCe& jespeieeje®³ee ie=nerleeJejë
kesÀvme®es iegCekeÀ leÊJe ns DeHetCe& jes peieeje®³ee ie=nerleeJej DeeOeejuesues Deens. ìerkeÀekeÀeje®³ee
celes kesÀvmeves DeHetCe& jespeieej ner meeceev³e efmLeleer Je HetCe& jespeieej ner efJeMesme³egeqkeÌlekeÀ Jeeìle veener.munotes.in

Page 63

637. keÀeuenjCeë
GlHeVe DeeefCe GHeYe esie Ke®e& ³eeb®³eeceO³e keÀeuenjCe vemeles. Demes ie=nerle Oejues Deens. Hejbleg
Òel³e#eele cee$e GlHeVe efceUeu³eeHeemetve®e Ke®e& nesF&He³e¥le keÀener keÀeU peelees.
iegCekeÀe®es cenÊJe:
1) J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee DeY³eemeeme GHe³egkeÌle kesÀvmeves ceeb[ uesuee iegCekeÀ HetCe& jespeieej iegCekeÀ, cetu³e
iegCekeÀ, F. JesieJesieȳee ÒekeÀej®³ee iegCekeÀeceO³es efJekeÀefmele keÀjC³eele Deeuee. iegCeekeÀeb®³ee
mene³³eeves J³eeHeej ®e¬eÀe®es efve³eb$eCe DeeefCe J³eeHeej®e¬eÀeyeÎue®es Deboepe keÀjlee ³esleele.
2)GlHeVe Je jespeieej Jee{ ³eeb®es mHeäerkeÀjCe iegCekeÀe®³ee mene³³eeves GlHeVeeceO³es Je jespeieejele
keÀMeer Jee{ nesles. ³ee®es mHeäerkeÀjCe keÀjlee ³esles.
3) jespeieejele Jee{ keÀjC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀer®es cenÊJe mHeä keÀjlee ³esles. kesÀvmeve eriegCekeÀe®³ee
mene³³eeves oeKeJetve efoues keÀer ÒeeLeceerkeÀ iegbleJeCetkeÀercegUs GlHeVe DeeefCe jespeieejele ìH³eeìH³eeves
keÀMeer Jee{ nesles. kesÀvme®³ee celes iegbleJeCetkeÀe ne SkeÀ ef¬eÀ³eeMeerue IeìkeÀ Deens. iegCekeÀ, Yeeb[Jeueer
iegbleJeCetke Àe keÀ©ve GlHeVe Je GHeYeesie ³eebleerue Deblej keÀmes Ye©ve keÀe{lee ³esles DeeefCe l³eecegUs
GlHeVeele DeeefCe jespeieejerle keÀMeer Jee{ nesles ³eeJej iegCekeÀ ÒekeÀeMe ìekeÀlees.
4) ueeYeÒesjCee mejkeÀejer mJee³eÊe iebgCeJeCetkeÀer®es cenÊJe iegCekeÀe ves efme× kesÀues Deens. keÀejCe mejkeÀejer
iegbleJeCetkeÀercegUs osMeeleerue GlHeVe Je jespeieejerle Jee{ nesles.
5) Òee. me@cHetDeuemeve ³eeb®³ee celes legìer®ee DeLe&YejCee ÒeYeeJeer keÀmee þjlees ®es efJeJes®eve iegCekeÀe®³ee
mene³³eeves keÀjlee ³esle s. ceboer®³ee keÀeUele J³eepeoj keÀceer keÀ©ve ®eeuele veener. keÀejCe ³ee
keÀeUele Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee Del³eble keÀceer Demeles. l³eecegUs DeuHe J³eepeoj
iegbleJeCetkeÀeruee ®eeuevee osle veener. DeMeeJesUer mejkeÀejves legìer®ee DeLe&Y ejC³ee®³ee ceeiee&ves
meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Jee{JeeJee. l³eecegUs GlHeVe jespeieejerle Jee{ nesles.
4.4 efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es kesÀvesefMe³eve efme×eble meeOeveeb®ee mebyebOe
pes. Sce. kesÀvme ³eebveer l³eeb®³ee `o pevejue efLeDejer' (1936) ®³ee ÒekeÀeMeveeletve efJekeÀefmele
DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeebJej ceesþe ÒeYeeJe Hee[uee. 1929 -33 ®³ee cene /
ceesþîee peeieeflekeÀ J³eeHeej ceboer®³ee meboYee&le 1936 ceO³es GlHeVe DeeefCe jespeieeje®ee kesÀveerefMe³eve
efme×ebl e meeoj kesÀuee iesuee. kesÀveerMeer³eve ³eespevee / efve³ece ns keÀener Òeiele DeLe&J³eJemLeebveer mJeerkeÀejues
Deensle DeeefCe les osMe G®®e jespeieej DeeefCe JeepeJeer efkebÀceleer efmLejlee ÒeeHle keÀjC³eele ³eMemJeer Peeues.
keÀener DeLe&Meem$e%eeb®e s cele nesles keÀer DeewÐeesefiekeÀ¢<ìîee Òeiele osMe DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMe ³eeb®³eele
Demeuesu³ee DeeefLe&keÀ j®evesleerue HeÀjkeÀebcegUs efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es kesÀveerMeer³eve ³eespevee / efve³ece
ueeiet kesÀues peeT MekeÀle veenerle. l eLeeefHe, keÀener DeeOegefvekeÀ DeLe&Meem$e%eeb®ee Demee efJeMJeeme Deens keÀer
meO³ee®³ee efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es keÀener kesÀveerMeer³eve mebkeÀuHevee DeeefCe met®evee Depetvener ueeiet Deensle.
4.4.1 HeejbHeeefjkeÀ ¢ef<ìkeÀesve
HeejbHeeefjkeÀ ¢ef<ìkeÀesve ne kesÀveerefMe³eve DeLe&Meem$ee®³ee DemebyebOeles®³ee / DeÒeemebefiekeÀles
yeÎue®³ee celeeb®es / ¢ef<ìkeÀesvee®es mHe<ìerkeÀjCe osles.
1) ceeieCeer®eer keÀcelejlee : keÀervme®³ee celes Òeiele osMeebceOeerue ceeieCeer®eer keÀcelejlee DeeefCe Kejsoer
(¬eÀ³e) MekeÌleerleerue keÀcelejlee ns l³eeb®³ee yesjespeieejer®es cetU keÀejCe Deens. Hejbleg DeefJekeÀefmele osMeebceO³esmunotes.in

Page 64

64yesjespeieejer ner cegK³elJeskeÀ©ve Yeeb[Jeuee®eer keÀcelejlee DeeefCe jespeieeje®³ee He³ee&Hle mebOeer vemeu³eecegUs
Dee{U tve Deeuesueer GÐeespekeÀlesleerue meJe&meeOeejCe keÀcelejlee ³eecegUs keÀejCeebcegues GÓJeles.
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es, mebj®eveelcekeÀ De[®eCeer / ce³ee&oe DeeefCe ÞeceMekeÌleer®³ee DeekeÀeje®³ee
leguevesle DeHegje Demeuesuee Yeeb[Jeueer meeþe, ³e ecegUs yesjespeieejer GÓJeueer Deens.
mejkeÀejer Ke®e& Jee{Jetve (HewMee®³ee íHeeF&Üejs DeLe&mene³³e) SkeÀef$ele / meceûe ceeieCeer
Jee{efJeC³ee®es kesÀvme®es OeesjCe ns Yeeb[Jeueoej osMeeb®³ee ®e¬eÀer³e yesjespeieejer®³ee mecem³es®es efvejekeÀjCe
keÀjC³eemeeþer yejs®emes mebyebefOele / ÒeemebefiekeÀ Deens. Hejbleg ns OeesjCe ns efJekeÀmeveMeerue osMeebceOeerue
ueeskeÀmebK³esleerue peueo Jee{, efJeMesGHeYeesie Jemletb®eer DeHe gjer GHeueyOelee ³eecegUs GÓJeCeejer ígHeer efkebÀJee Òe®íve yesjespeieejer®eer mecem³ee
mees[Jet MekeÀle veener. meeO³ee / meesH³ee Meyoeble meebiee³e®es lej, yesjespeieejerner ceeieCeer®³ee DeYeeJeeves /
keÀcelejlesves nesle vemeu³ee keÀejCeeves, mecem³e s®es efvejekeÀjCe ns DeefleefjkeÌle ceeieCeer efkebÀJee Kejsoer MekeÌleer
efvecee&Ce keÀjC³eeves nesle veener.
2) efmLejlee efJe©× Jee{ : pes. Sce. kesÀvme ns Òeiele Yeeb[JeueMeener osMeeb®³ee DeuHe -keÀeueeJeOeerleerue
meceef<ì DeeefLe&keÀ mecem³eebMeer mebyebefOele nesles. Hejbleg keÀervmeves / kesÀvmeves oerIe&keÀeueerve Ieìvee Demeuesu³ee
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee cegÐeekeÀ[s ogue&#e kesÀues. kesÀvesefMe³eve DeLe&Meem$ee®eer ner meJee&le ceesþer keÀcelejlee
Deens. cnCetve efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ Jee{er®³ee cebo / Oeercee / mebLe oje®³ee mecem³eeb®ee
DeY³eeme keÀjC³eemeeþer lemes®e keÀener mLetue DeeefLe&keÀ OeesjCes DeJeuebyegve JesieJeeve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeme
®eeuevee osC³eemeeþer kesÀvesefMe³eve efme×eble Je OeesjCes ueeiet kes Àueer peeT MekeÀle veenerle.
efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee Del³eble cenÊJee®³ee DeMee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee mecem³eskeÀ[s
kesÀvmeves ue#e efoues veener mebyebefOele kesÀues veener.
3) kesÀvme®³ee OeesjCeeleerue efve³eceeb®es DeÒeemebefiekeÀlee / Demebye×lee : keÀener DeLe&Meem$e%eeb®³ee
celes, mejkeÀejer Ke®e& Jee{efJeCes (veJeerve Hewmes le³eej keÀ©ve) ¿ee kesÀvme®ee Ghee³eecegUs jespeieej,
GlHeeove DeeefCe JeemleefJekeÀ GlHeVe Jee{JeC³eeSsJepeer efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es ceneieeF& nesC³ee ®eer
Meke̳elee Deens. lej meveeleveJeeÐeeb®³ee OeesjCeeb®³ee celes DeMee osMeebceO³es jespeieej DeeefCe GlHeeove
Jee{efJeC³eemeeþer ye®eleer®³ee ojele Jee{ keÀjCes DeeefCe Yeeb[Jeueer efveefce&leer keÀjCes ns DeefOekeÀ ÒeYeeJeer Deens.
³eeuee DeeJeM³ekeÀ Jemletb®³ee HegjJeþîeele, cegK³elJeskeÀ©ve DeVeOeev³e, efvejblej Jee{ keÀ©ve DeeOeejefouee
iesuee Heeefnpes (³ee®es meceLe&ve kesÀues iesues Heeefnpes). cnCetve, DeefJekeÀefmele osMeebceO³es meveeleveJeeoer HegjJeþe
yeepet®eer OeesjCes ner kesÀvme®³ee ceei eCeer®³ee yeepet®³ee OeesjCeebHes#ee / Ghee³e³eespeveebHes#ee peemle Òemlegle /
mebyebefOele Deensle.
4) iegCekeÀeb®es (Multiplier) keÀe³e& : efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es DeLe&J³eJemLes®³ee DeefmlelJeele
Demeuesu³ee j®evescegUs yesjespeieejer keÀceer k eÀjC³eemeeþer DeeefCe GlHeVe Jee{efJeC³eekeÀefjlee kesÀvesefMe³eve
iegCekeÀ leÊJe keÀe³e& keÀjerle veener. YeejleemeejKes DeefJekeÀefmele / efJekeÀmeveMeerue osMe Depetvener MesleerÒeOeeve
DeLe&J³eJemLee Deensle. keÀceer GlHeeokeÀlee DeeefCe keÀceer HegjJe þe ueJeef®ekeÀlee ns l³ee®es cegK³e JewefMe<ìîe
Deens. DeMee HeefjefmLeleerle, MesleerceOeerue meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCetkeÀer®³ee Ke®ee&ceO³es Peeuesueer Jee{ner efYeVe
ÒekeÀej®es yengefJeOe iegCekeÀ ÒeYeeJe oeKeefJeC³ee®eer Meke̳elee Deens. ³eecegUs ke =ÀJee{JeC³eeSsJepeer ke=À

Page 65

65(MesleerHeemetve efceUCeejs) osKeerue HeefjJ³e³epev³e ®eueveJe=×erme / HeefjJ³e³epev³e DeefleJe=×erme meg×e
keÀejC eerYetle nesles. DeefJekeÀmeerle osMeebceO³es ûeenkeÀ Jemleg GÐeesieele peemle ÒeceeCeele / DeefleefjkeÌle #ecelee
vemeles. l³ee®eÒeceeCes, ³ee osMeele ceeieCeerleerue Jee{ermeÒeleerJeeo cnCetve cetueYetle meeOeveeb®ee HegjJeþe
Jee{efJeCes Meke̳e nesle ve ener DeeefCe YeejleemeejK³ee Þece / keÀeceieej DeefleefjkeÌle osMeebceOeerue cegK³e
mecem³ee ner l³ee osMeeleerue ûeeceerCe Yeeieeleerue ígHeer / Òe®íve yeskeÀejer efkebÀJee yesjespeieejerner Deens.
³eecegUs, DeMee osMeebceO³es jespeieej DeeefCe GlHeeove J ee{efJeC³eeme kesÀvme®esiegCekeÀ leÊJe DeHe³eMeer þjles.
4.4.2 DeeOegefvekeÀ ¢ef<ìkeÀesve
kesÀvme®³ee DeLe&Meem$ee®eer ÒeemebefiekeÀlee / meceHe&keÀlee DeeOegefvekeÀ DeLe&Meem$e%eebvee, cegK³ele:
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es kesÀvme®³ee DeLe&Meem$ee® eer ÒeemebefiekeÀlee / meceHe&keÀlee Dee{ueer Deens. Heg{erue
cegÎs ³ee ÒeemebefiekeÀles®es / meceHe&keÀles®es mHe<ìerkeÀjCe osleerue.
1) HegCe& jespeieej : FbefiueMe DeefYecele mebÒeoe³eeves keÀuHevee kesÀuesu³ee cegkeÌle mHeOee&lcekeÀ
DeLe&J³eJemLesle H etCe& mHeOee& / mHeOexkeÀ[s DeeHeesDeeHe Heesnes®eues peeF&ue DeeefCe efleLes leer DeLe&J³eJemLee
efmLej nesF&ue Demee efJeMJeeme ne kesÀvme®³ee pevejue efLeDejer®³ee HeefjCeeceer HetCe&HeCes efJemkeÀUerle Peeuee
Deens. DeMeeÒekeÀejs, kesÀvme®³ee pevejue e fLe³ejerves / efme×ebleeves efvejbkegÀMe DeLe&J³eJenej Jeeo /
efvejbkegÀMelee efveleer ³eeJej ceejkeÀ Jeej kesÀuee / keÀe³e&Jeener kesÀueer. kesÀvme ³eebveer Kee$eerHetJe&keÀ Demes oMe&efJeues
Deens keÀer jespeieeje®eer HeeleUer Jee{efJeC³eemeeþer DeeefCe l³ee³eesies DeLe&J³eJemLesleerue ®e{Gleej
ìeUC³eemeeþer mejkeÀejves nmle#esHe keÀ©ve mekeÀejelcekeÀ DeeefCe efmLej OeesjCee®es DevegmejCe keÀjeJes
ueeiesue. cnCetve®e, efJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue ³ee oesvner osMeebceO³es HetCe& jespeieeje®es (e fkebÀJee
DeLe&J³eJemLesle jespeieeje®eer HeeleUer Jee{JeC³ee®³ee GÎsMeeves) GefÎ<ì meekeÀej keÀjC³eemeeþer
mejkeÀejkeÀ[tve SkeÀ mekeÀejelcekeÀ DeeefCe nmle#esHeJeeoer OeesjCe DeJeuebyeues peele Deens.
2) ceeieCeer®eer keÀcelejlee : efJekeÀmeveMeerue osMe ebceO³esner Yeeb[JeueeJejerue HejleeJee mekeÀejelcekeÀ
DemeC³ee®eer JemlegefmLeleer Demetve meg×e Yeeb[Jeue efve©He³eesieer jenles. Jeivesj vejkeÌme ³eeb®³ee celes,
efJekeÀmeveMeerue osMeeble DeewÐeesefiekeÀ Jemletb®ee osMeebleie&le yeepeeje®ee DeekeÀej ce ³ee&efole Demeu³eecegUs
iegbleJeCetkeÀer®³ee GÊespeveeÒeceeCes®e keÀceer Deens. J³eeHekeÀ ÒeceeCeele Hemejuesues oeefjêîe DeeefCe keÀceer oj[esF&
GlHeVe ns mecetn GHeYeesie Jemletb®³ee íesìîee yeepeejemeeþer peyeeyeoej Deens. ke=ÀGlHeeoveel eerue mebLe / Oeerceer Jee{ ke=ÀceeieCeerleerue ceeieCeer keÀceer nesCes, meeJe&peefvekeÀ lemes®e Keepeieer #es$eele iegbleJeCetkeÀer®es ÒeceeCe keÀceer nesCes,
efve³ee&leerlee rue Ieì ³eemeejKeer DeveskeÀ keÀejCes ner ceboer³egkeÌle YeeJe HegÀieJeìe DeeefCe ceeieCeer®eer keÀcelejlee
³eebme keÀejCeerYetle nesleele. ye®eleer®³ee keÀceer oj, Yeeb[Jeuee®ee DeHegje meeþe, Hee³eeYetle megefJeOeeb®eer
keÀcelejlee DeeefCe keÀ®®³ee ceeue e®eer keÀcelejlee ³eemeejK³ee HegjJeþîeeJejerue / efkebÀJee HegjJeþe yeepet®³ee
De[®eCeeRcegUs DeewÐeesefiekeÀ Jee{ ceboeJeueer Deens. ns Demes oMe&efJeles keÀer De[LeUe efkebÀJee Heerísneì ner
ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ³ee oesvner yeepegbkeÀ[tve Deens. c nCetve ceeieCeer®³ee keÀcelejles®eer kesÀvme®eer mebkeÀuHevee
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeebMeer keÀenerMeer mebyebefOele Deens. ceeieCeer keÀceer nesC³ee®eer kesÀvme®eer
mebkeÀuHevee YeejleeMeer DebMele: mebyebefOele Deens.
3) J³eJemee³e iegbl eJeCetkeÀer®es Jele&ve efkebÀJee J³eJenej : kesÀvme®³ee celes Yeeb[Jeuee®eer meerceevle
keÀe³e&#ecelee DeeefCe J³eepe oj ns iegbleJeCetkeÀer®es oesve cenÊJee®es efveOee&jkeÀ Deensle. DeHes#ee ³ee J³eJemee³e
mebmLeeb®³ee iegbleJeCetkeÀer®³ee JeeieCegkeÀerJe j / J³eJenejeJej HeefjCeece Ie[efJeC³eeceO³es cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe
yepeeJeleele.munotes.in

Page 66

66kesÀvme ³eebveer `HeMet Deelcee / DeJemeeve' (Animal Spirit) ®³ee yeeyeleerle iegbleJeCetkeÀer®es /
Jee Jele&ve / J³eJenej mHe<ì kesÀues / kesÀuee. `HeMet Deelcee / DeJ emeeve' ner mebkeÀuHevee GÐeespekeÀeb®³ee
DeeMeeJeeo DeeefCe l³eeb®eer peesKeceer®³ee iegbleJeCetkeÀer®es ÒekeÀuHe neleer IesC³ee®eer le³eejer oMe&Jeles. cnCetve
iegbleJeCetkeÀ ne mLetue DeeblejosMeer³e GlHeeovee®ee (peer[erHeer®ee -) meJee&le DeefmLej Ie ìkeÀ Deens.
kesÀvmeves iegbleJeCetkeÀer®³ee G®®e HeefjJele&veeme GÐeespekeÀeb®³ee HeMet Deelcee / DeJemeeveeMeer cnCepes®e
l³eeb®³ee ®eb®eue (efveefJe&Jeeo, efJemebiele) DeJemeeveeMeer DeeefCe YeefJe<³eeleerue iegbleJeCetkeÀer®³ee veHe̳ee®³ee
DeefmLej DeH es#eebMeer pees[ues. kesÀvmeves Demee oeJee kesÀuee keÀer ceesþîee iegbleJeCetkeÀer®es ÒekeÀuHe ns meeceev³ele:
l³eeb®³eekeÀ[tve efceUCeeN³ee veHe̳ee®eer keÀeUpeerHetJe&keÀ ieCevee keÀ©ve kesÀues peele veenerle lej GÐeespekeÀeb®³ee
Deble:ÒesjCee®³ee peesj eJej leke&Àmebiele Je meeJeOe J³ekeÌleer efveCe&³e IesC³eeme GMeerj keÀjleele, p³eeceO³es
Òe³elve keÀjC³ee®ee Oew³e& Deens. l³ee®³eekeÀ[tve DeekeÀueve keÀjC³ee®eer mebOeer Deens.
Yeejleeleerue Keemeieer iegbleJeCetkeÀerleerue efve³eefcele Ieì ner `HeMe t Deelcee / DeJemeeve' ®³ee
meboYee&le mHe<ì kesÀueer peeT MekeÀles. jepekeÀer³e DeefmLejlee DeeefCe DeeefLe&keÀ DeefveefM®elelescegUs
Yeejleeleerue Keemeieer iegbleJeCetkeÀ JesUesJesUer Iemejueer DeeefCe l³eecegUs iegbleJeCetkeÀoejeb®ee DeelceefJeMJeeme
keÀceer Peeuee. DeeefLe&keÀ megOeejCeeb®³ee efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eeyeeyele®eer Je l³ee meg©
þsJeC³eeyeeyele®³ee DeefveefM®elelescegUs osMeeleerue efJeÊeer³e ceeueceÊee (veJeerve meceYeeie) DeeefCe YeeweflekeÀ
ceeueceÊee (Je emleefJekeÀ Yeeb[Jeue) ³ee oesvnerceOeerue iegbleJeCetkeÀ keÀceer Peeueer.
4) IejiegleerÜejs iegbleJeCegkeÀer®eer efveJe[ : HewMee®eer ceeieCeer ne kesÀvme®ee efme×eble ns oMe&efJelees /
ie=nerle Oejlees keÀer J³eepe oj G®®e Demeleevee ueeskeÀ keÀceer je sKe Hewmes þsJeleele DeeefCe DeefOekeÀ jesKes
Kejsoer keÀjleele. keÀceer J³eepe ojeJej efkebÀJee J³eepe oj keÀceer Demesue lej les HeÀkeÌle ³ee®³ee Gueì
keÀjleele. ueeskeÀeb®eer jesKelee Hemebleer / lejuelee ÒeeOeev³elee ner efJeÐeceeve (®eeuet / Jele&ceev e)
J³eepeojeJejerue ojeJej lemes®e YeefJe<³eeleerue J³eepe oje®³ee yeoueebyeeyele®³ee DeefveefM®elelesJej
DeJeuebyetve Demeles. ns keÀOeerkeÀOeer Yeejleele DevegYeJeues pepeeles. keÀOeerkeÀOeer, Iejiegleer #es$ee®eer
meceYeeieebceOeerue iegbleJeCetkeÀ Ieìu eer Deens DeeefCe yeBkeÀ þsJeeRceOeerue iegbleJeCetkeÀ efvejblej Jee{ueer Deens.
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue ueeskeÀ ns êJe mJeªHeele ceesþîee ÒeceeCeele Hewmes þsJeleele
(jeskeÀ[ efMeuuekeÀ DeeefCe yeBkeÀ þsJeer®³ee mJeªHeele, OeveeosMee Üejs Hewmes keÀe{lee ³esC³eepeesi³ee) DeeefCe
meceYeeieebmeejK³ee DeeefLe&keÀ ceeueceÊesle Lees[er iegbleJeCetkeÀ keÀjleele.
5) IejiegleerÜejs GHeYeesiee®es Jele&ve : YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es kesÀvme®es GHeYeesie
HeÀueve / keÀe³e& i e=efnlekeÀ ns met#ce (J³eef<ì) HeeleUerJej DeeefCe mece<ìer HeeleUerJejner mebyebefOele / Òemlegle
Deens. kesÀvme®³ee HeefjHetCe& GlHeVee®³ee ie=nerleke̳eeves efkebÀJee ie=nerleÒeces³eeves mJe³ebefme× kesÀu³eeÒeceeCes
SKeeÐee J³ekeÌleer®ee GHeYeesie Ke®e& kesÀJeU l³ee®³ee efJeefve³eesp³e GlHeVeeJej (Dee³e) DeJeuebyetve Demeles.
DeMee osMeebceO³es DeuHekeÀeueerve GHeYeesie Ke®ee&Jej J³eepe oje®ee HeÀejmee HeefjCeece nesle veener. kesÀvmeves
meg®eefJeu³eeÒeceeCes SketÀCe GHeYeesie ne GlHeVee®³ee efJelejCe He ×leerJej DeeefCe mecegoe³ee®³ee mebHeÊeer®³ee
meeþîeeJej meg×e DeJeuebyetve Demelees.
6) iegCekeÀe®es keÀe³e& : YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue DeLe&J³eJemLeebceO³es, kesÀvme®es iegCekeÀ leÊJe
Deelee yeN³ee®e keÀejCeebmeeþer keÀece keÀjles. meO³ee Yeej leele efJeefJeOe GÐeesieebceO³es ceesþîee ÒeceeCeele
(ue#eCeer³e) efveef<¬eÀ³e #ecelee Deens. ³ee J³eefleefjkeÌle, nefjle ¬eÀebleer®³ee DeebefMekeÀ ³eMeecegUs DeVeOeev³ee®es
GlHeeove iesu³ee keÀener Je

Page 67

67Hee³eeYetle megefJeOeeb®eer keÀcelejlee DeeefCe DeLe&J³eJemLesleerue DeHetCe&lee ³eemeejK³ee HegjJeþîee®³ee yeepet®³ee
iegbleJeCetkeÀer®ee SkeÀ iegCekeÀ HeefjCeece GlHeVe nesC³ee®eer Meke̳elee Deens. DeMee ce³ee&oemeeþer /
De[®e CeeRmeeþer iegCekeÀe®ee Keje DeekeÀej ne G®®e meerceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeerves þjefJeuesu³ee / meceLe&ve
efouesu³ee Hes#ee keÀceer Demelees.
7) efJeÊeer³e OeesjCe DeeefCe letì efJeÊeHegjJeþe / legìer®es efJeÊe J³eJemLeeHeve : kesÀvme vesl³ee®³ee
veblej® ³ee uesKeebceO³es HetCe& jespeieeje®es GefÎ<ì ieeþC³eemeeþer efJeÊeer³e OeesjCe (keÀj DeekeÀejCeer DeeefCe
meeJe&peefvekeÀ Ke®e& / Ke®e& OeesjCe) ³eeJej peesj efouee. kesÀvmeves DeMeer efMeHeÀejme kesÀueer keÀer mebHetCe&
jespeieej efkebÀJee G®®e mlejeJeje rue jespeieeje®es GefÎ<ì ns HeÀkeÌle ®eueve efJekeÀjeb®³ee ojele HesÀjHeÀej keÀjCes / l³eebvee neleeUCes DeeefCe meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®³ee ³eesi³e He×leer
³eeb®³eeÜejs DeefOekeÀ ÒeYeeJeerHeCes ÒeeHle kesÀues peeT MekeÀ les. meJee&le cenÊJee®es cnCepes kesÀvmeves meblegefuele /
meceleesue DeLe&mebkeÀuHe mebkeÀuHeves®eer Hee³eeYejCeer kesÀueer DeeefCe l³ee®ee mJeerkeÀej kesÀuee. osMeele YejHetj
yesjespeieejer DeefmlelJeele Demeu³eeme, keÀj oj Jee{efJeC³eeSsJepeer (pes Keep eieer iegbleJeCetkeÀeruee vee Gceso /
HejeJe=Êe / efve©lmeener keÀ© MekeÀleele) kesÀvmeves letì efJeÊeHetjJeþe OeesjCee®eer efMeHeÀejme kesÀueer.
kesÀvme®³ee efme×eblee®³ee HeefjCeeceecegUs legìer®es efJeÊeJ³eJemLeeHeve efkebÀJee DeLe&mebkeÀuHeve keÀjCes n er SkeÀ
meeceev³e iees<ì Peeueer Deens. efJeMesmebmeeOeves Deensle DeeefCe Òe®eb[ iejeryeer Deens Hejbleg ueeskeÀeb®³ee keÀceer GlHeVe HeeleUercegUs mebmeeOevee®ee
JeeHej keÀjC³ eemeeþer HegjsMeer ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ veener.
8) GlHeVe efJeMuesDeeefLe&keÀ Fbefê³eiees®ej DeHetJe& iees<ìeRkeÀ[s DeeefCe ÒeCeeueerkeÀ[s HeenC³ee®³ee mebHe tCe& ¢ef<ìkeÀesveeceO³es
Deecetueeûe yeoue Ie[Jetve Deeuee Deens. Deelee GlHeVee®es efJeMuesoj[esF&), ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀer®es oj Fl³eeoeR®³ee yeeyeleerle efJe®eej keÀjCes ner SkeÀ meeceev³e He×le
Peeueer Dee ns. peJeUpeJeU Òel³eskeÀ osMe DeMee JeeefÒekeÀeefMele keÀjlees p³ee³eesies je<ì^er³e DeLe&J³eJemLes®³ee keÀe³ee&®es Kejs ef®e$e efomeles.
9) mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe : kesÀvme ³eebv eer ceboer / Deewoeefmev³e DeeefCe yesjespeieejerefJe©× ue{e
osC³eemeeþer DeeefCe efkebÀcele efmLejlee jeKeC³eemeeþer mejkeÀejves efmLejerkeÀjCe OeesjCee®ee DeJeuebye kesÀuee
Heeefnpes Demes meg®eefJeues. kesÀvmeves oerIe&keÀeueerve Jee{er®³ee mecem³eskeÀ[ s HetCe&HeCes ogue&#e kesÀues Demeues lejer,
oerIe& keÀeUele efkebÀceleer®³ee JeepeJeer efmLejlesmen Keemeieer iegbleJeCetkeÀeruee Demmeue GÊespeve osC³eemeeþer
DeeefCe DeLe&J³eJemLesuee mJeeJeuebyeer Jee{ermeeþer me#ece keÀjC³eemeeþer ³eesi³e DeeefLe&keÀ DeeefCe efJeÊeer³e OeesjCes
mJeerkeÀejC³ee®³ee mJeªHeele mejkeÀejer nmle#esHee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.
efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue mejkeÀejvesner SkeÀerke=Àle / SkeÀeeflcekeÀ Hee³eeYetle megefJeOee
HegjefJeC³eemeeþer HegjsMeer iegbleJeCetkeÀ kesÀue er Heeefnpes keÀejCe l³eeefMeJee³e JesieJeeve DeeefLe&keÀ Jee{ Meke̳e nesCeej
veener. HegjsMee Hee³eeYetle megefJeOeebcegUs Keemeieer #es$eeuee DeeefLe&keÀ Jee{erceO³es ³esCeeN³ee HegjJeþîee®³ee
yeepet®³ee De[®eCeer otj keÀjlee ³esleerue. Decel³e& mesve ³ eebveer meg®eefJeu³eeÒeceeCes mejkeÀejves efMe#eCe DeeefCe
meeJe&peefvekeÀ Deejesi³eemeejK³ee meeceeefpekeÀ Hee³eeYetle megefJeOeebceO³esner iegbleJeCetkeÀ kesÀueer Heeefnpes.
³ee meboYee&le SkeÀ mebyebefOele cegÎe ue#eele Iesleuee peeT MekeÀlees. Òeie le osMeebceO³es, mejkeÀejer
Ke®e& ne keÀpe& IesC³ee³eesi³e efveOeer / keÀpe& os³e jkeÌkeÀce JeUJetve DeeefCe iegbleJeCetkeÀer®es oj Jee{Jetve Keemeieermunotes.in

Page 68

68iegbleJeCetkeÀerme De[LeUe DeeCelees. ³eeuee `¬eÀe@ef[bie DeeGì FHesÀkeÌì' cnCetve DeesUKeues peeles. He jbleg
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es Hee³eeYetle iegbleJeCetkeÀerJejerue mejkeÀejer Ke®ee&cegUs HegjJeþîeeleerue De[®eCeer otj
keÀ©ve efkebÀJee nesTve Keemeieer iegbleJeCetkeÀeruee ®eeuevee efceUles. ³eeuee `¬eÀe@ef[bie Fve FHesÀkeÌì' cnCetve
DeesUKeues pe eles. meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCetkeÀ ner kesÀJeU Keemeieer #es$eele GlHeeefole Peeuesu³ee Jemlet Je
mesJeebvee ceeieCeer efvecee&Ce keÀjerle veener lej Hee³eeYetle megefJeOeebceO³es megOeejCee keÀ©ve DeLe&J³eJemLes®eer Jee{
megueYe keÀjles keÀejCe l³ee DeY eeJeer YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es DeeefLe&keÀ Jee{erme ceesþe
De[LeUe efvecee&Ce nesle Deens.
Òeiele osMeebceO³es mejkeÀejer Ke®e& DeeefCe Keemeieer iegbleJeCetkeÀ mHeOee&lcekeÀ mJeªHee®³ee Deensle
lej efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es les HetjkeÀ Deensle.
efveKeesueJej HeefjCeece kesÀuee Deens.
4.5 meejebMe
kesÀvme®³ee celes p³ee iegbleJeCetkeÀercetUs jeä^er³e GlHeVeele Jee{ Ie[tve ³esles Je DeefOekeÀ ueeskeÀebvee
jespeieej efceUlees DeMeer keÀesCelesner iegbleJeCetkeÀ ner JeemleJe iegbleJeCetkeÀ nes³e.
peesve je@efyevmeve®³ee celes iegbleJeCetkeÀ cnCepes Yeeb[Jeueele Jee{ nesCes nes³e. DeMeer Jee{ veJeerve
Iej yeebOeu³ eeves DeLeJee veJeerve keÀejKeevee GYeeju³eeves nesles. DeefmlelJeele Demeuesu³ee Yeeb[Jeueer
Jemlet®³ee meeþ³eele Òel³eskeÀ Je³eb$emeecetûeer, jmles, Hetue, jsuJes ceeie&, keÀejKe ev³eeb®eer GYeejCeer, Fl³eeoermeeþer peer iegbleJeCetkeÀ nesles leer
JeemleJe iegbleJeCetkeÀ nes³e.
uee[& kesÀvme ³eebveer DeeHeu³ee jespeieej efJel³eeHewkeÀer SkeÀ meeOeve cnCepes iegCekeÀ DeeefC e ogmejs ÒeJesie nes³e. iegbleJeCetkeÀer®ee GHeYeesieeJej keÀmee HeefjCeece
neslees. ns iegCekeÀe®ee mebkeÀuHevesletve meebefieleues. iegbleJeCetkeÀerleerue cegU Jee{ DeeefCe l³eecegUs SketÀCe GlHeVeele
Peeuesueer Debeflece Jee{ ³ee oesneWleerue mebyebOe iegCekeÀe®³ee DeeOeejs mHeä kesÀues Deens. iegCekeÀe®eer keÀuHevee
Deej. SHeÀ. keÀevn ³eebveer ceeb[ueer l³eevee jespeieej iegCekeÀ cnìues peeles. iegCeJeCetkeÀ Je jespeieej HeeleUer
³eeceOeerue mebyebOe jespeieej iegCekeÀe®³ee mene³³eeves mHeä kesÀues Deen s.
kesÀvme ³eeb®³ee celes iegbleJeCetkeÀerleerue ÒeeLeefcekeÀ Jee{ GHeYeesieele yeoue Ie[Jetve DeeCeles Je
GHeYeesieeleerue Jee{ercegUs ÒeeHleerle Jee{ Ie[tve ³esles. iegbleJeCegkeÀerleerue yeoueGHeYeesieeleerue yeoueSketÀCe ÒeeHleerle yeoueYKIKiegbleJeCetkeÀ yeoueYGlHeVeeleerue yeoueIiegbleJeCetkeÀerleerue yeouemunotes.in

Page 69

69GlHeVeele Jee{ Peeueer ke Àer GHeYeeskeÌlee DeeHeu³ee GlHeVee®ee keÀener Yeeie GHeYeesieebJej Ke®e&
keÀjlees DeeefCe Gjuesu³ee Yeeiee®eer ye®ele keÀjlees. GHeYeeskeÌleeves GHeYeesieeJej Ke®e& kesÀuesueer jkeÌkeÀce
JesieJesieȳee GlHeVeIeìkeÀebvee GlHeVee®³ee ©Heeves efceUles ns GlH eeovee®es IeìkeÀDeeHeu³ee Jee{uesu³ee
GlHeVee®ee keÀener Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjleele ne Ke®e& Hejle GlHeVeele Jee{ Ie[Jetve DeeCelees.
DeLe&J³eJemLesle DeMee ÒekeÀejs GlHeVeeletve meelel³eeves GHeYeesi³e Òesefjle kesÀuee peelees. GHeYeeskeÌlee DeeH eu³ee
Jee{uesu³ee GlHeVeeletve efkeÀleer Ke®e& keÀjsue ns meerceeble GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej DeJeuebyetve Demeles.
GlHeVe ÒeJeenle DeveskeÀ ieUl³ee Dee{Uleele. ³ee ieUl³eebcegUs GlHeVe Jee{er®es keÀe³e& ceboieleerves
nesles. GlHeVe ÒeJeenele Keeueerue ieUl ³ee efometve ³esleele.
4.5 ÒeMve
1) iegbleJeCetkeÀer®es efJeefJeOe ÒekeÀej mHeä keÀje.
2) iegCekeÀ ner mebkeÀuHevee meefJemlej mHeä keÀje ?
3) efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es kesÀvesefMe³eve efme×eble meeOeveeb®ee HeefjCeece mHe<ì keÀje.
4)ìerHee efu ene.
1.iegbleJeCetkeÀer®es efveOee&jCe IeìkeÀ
2.iegCekeÀÒeef¬eÀ³esleerue ieUleer
3.ÒeJesielelJe mHeä keÀje

munotes.in

Page 70

70ÒekeÀjCe -3
5
kesÀvme keÀeueKeb[eveblej®ee J³eeHekeÀ DeLe&Meem$eer³e yeoue
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎ<ìîes
5.1 ÒemleeJevee
5.2 Jemlet yeepeej DeeefCe ISJe¬eÀ
5.3 cegêe yeepeej Je LMJe¬eÀ
5.4 IS-LMSkeÀef$ele mebletueve
5.5 IS-LMJe¬eÀelee rue yeoue
5.6 efHeÀefueHme Je¬eÀ
5.7 meejebMe
5.8 ÒeMve
5.1 ÒemleeJevee
IS-LMÒeefleceeve DeeHeu³eeuee Jemlet yeepeej (Goods Market) Je cegêe yeepeej
(Money Market) ³eeb®ee meb³eesie efometve ³eslees. Jemlet yeepeejele GlHevve HeeleUer®ee Ke®ee&Jejeru e
Ke®ee&®ee GlHeeove efveefµ®eleerJejerue HeefjCeece ue#eele Iesleuee peelees. cnCepes®e IS-LMÒeefleceeve
Ke®e&, GlHevve, J³eepeoj, iegbleJeCetkeÀ HeeleUer ner Jemletyeepeej cegêe yeepeej ³eeb®³ee meb³egkeÌle mebletueveeletve
meeO³e nesles.
IS-LMÒeefleceeve ns Òee.pes. Deej. efnkeÌme ³eebveer 1937 ceO³es efJekeÀefmele kesÀues.
l³eeveblej®³keÀeUele nwvmeve, He@ìervkeÀerve, cee@ef[eqiueDeeveer F. DeLe&le%eebveer l³eeceO³e cenlJee®eer Yej
Ieeleueer. efnkeÌmeves DeeHeu³ee uesKeeÜejs Jemletyeepeej Je cegêe yeepeej ³eeb®ee SkeÀe®e GlHevve DeeefCe
J³eepeoj HeeleUeruee meceleesue keÀmee meeO³e neslees lees IS -LM ÒeefleceeveeÜejs mHeä kesÀues Deens.
¿eemeeþer efnkeÌmeves Jemletyeepeejemeeþer IS Je¬eÀe®ee lej cegêeyeepeejemeeþer LM Je¬eÀe®ee JeeHej kesÀuesuee
Deens.
5.2 Jemlet yeepeej DeeefCe ISJe¬eÀ
Òee. efnkeÌme ®³ee celes J³eepee®ee oj DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³eeceO³es HejmHeefJejesOeer mebyebOe efometve
³eslees cnCepes®e DeefOekeÀ J³eepeojeuee iegbleJeCetkeÀ keÀceer jenles lej keÀceer J³eepeoj ne iegbleJeC etkeÀeruee
DeekeÀef

Page 71

71J³eepeojeleerue yeoueebcegUs iegbleJeCetkeÀ HeeleUer Je GlHevveHeeleUerle J³emle ÒeceeCeele yeoue
Ie[tve ³esleele. Goe. J³eepeoj Jee{u³eeme keÀpex ceneie yeveu³eeves iegbleJeCetkeÀer®es ÒeceeCe keÀceer jenles
HejerCeecele :SketÀCe ceeieCeerle Ieì nesTve GlHevve HeeleUerosefKeue keÀceer jenles. ³eeTueì J³eepeoj
Ieìu³eeme, iegbleJeCetkeÀ Jee{ Je l³eeletve SketÀCe ceeieCeer Jee{tve GlHevve HeeleUerceO³es osefKeue Jee{ Ie[tve
³esles.
ISJe¬eÀ –J³eeK³ee
’JesieJesieȳee J³eep eojeuee GlHevvee®eer JesieJesieUer HeeleUer oµe&efJeCeeN³ee efyebot®ee ceeie& keÀer pees
Jemletyeepeejeleerue ye®ele † iegbleJeCetkeÀ (I = S) oµe&efJelees Demee Je¬eÀ cnCepes®e ISJe¬eÀ nes³e“.
ISJe¬eÀ Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 5.1
Deeke=Àleer®³ee Jejerue Yeeieele OXDe#eeJej GlHeVe Je OYDe#eeJej ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ
oµe&efJeuesueer Deens. S-Sne ye®ele Je¬eÀ Demetve lees OeveelcekeÀ mJe©Hee®ee Deens. keÀejCe Jee{l³ee
GlHevvee yejesyej ye®eleosKeerue J ee{le peeles.
Deeke=Àleer®³ee Keeue®³ee Yeeieele OXDe#eeJej GlHevve Je OYDe#eeJej J³eepeoj
oµe&efJeuesuee Deens. J³eepeoj OR 1Demeleebve eII³ee iegbleJeCetkeÀ Je¬eÀeJej E1efyebotle OY 1,
GlHevveHeeleUer efveefµ®ele Peeuesueer Deens. J³eepeoj OR 1Je Gl Hevve HeeleUer OY 1³eeb®³ee mene³³eeves
Deeke=Àleer®³ee Keeue®³ee Yeeieele Ane efyebot ÒeeHle neslees.
J³eepee®ee oj OR 2Deme keÀceer Peeu³eeme iegbleJeCetkeÀ Jee{tve iegbleJeCetkeÀer®ee Je¬eÀ I2-I2Demee
Jej®³ee efoµesves mejketÀve E2efyebotle mebletu eve ÒemLeeefHele nesTve GlHevve HeeleUer OY 2efveefµ®ele nesles.munotes.in

Page 72

72l³ee®³ee DeeOeejs Deeke=Àleer®³ee Keeueerue Yeeieele J³eepeoj OR2GlHevve HeeleUer OY 2oµe&efJeCeej Bne
efyebot ÒeeHle neslees.
Jemletyeepeejele meceleesue ÒemLeeefHele Peeuesuee Demeleebve e cnCepes®e iegbleJeCetkeÀ Je ye®ele meceeve
Demelebevee (I = S) JesieJesieȳee J³eepeojeuee DemeCeejer GlHevve HeeleUer oµe&efJeCeej sADeeefCe Bns
efyebot SkeÀ$e pees[uîeeme ISne $eÝCeelcekeÀ Je¬eÀ ÒeeHle neslees.
ISJe¬eÀ Demes mHeä keÀjlees keÀer J³ eepeoj Ieìleebvee iegbleJeCetkeÀ Jee{tve GlHevve HeeleUermeg×e
Jee{le peeles.
5.3 cegêe yeepeej Je LMJe¬eÀ
cegêe yeepeejeleerue mecele esue l³ee®eJesUer meeO³e neslee, p³eeJesUer cegêsmeeþer Demeuesueer ceeieCeer Je
cegês®ee HegjJeþe meceeve yevelees. ue e@[& uesvme ³eeb®³ee celes cegêsmeeþer DemeCeejer ceeieCeer ner Heg{erue 3 nsletbves
kesÀueer peeles.
1) J³eJenej nslet.
2) o#elee nslet.
3)meÆsyeepeer®ee nslet.
J³eeJenej nslet Je o#elee nsletves Hewµeemeeþer kesÀueer peeCeejer ceeieCeer ner GlHeVee®³e em e c e Ò e c e e C e e l e
yeoueles. cnCepes®e GlHeVe Jee{u³eeme J³eeJenej nsletves Je o#elee nsletves Hewµeemeeþer kesÀueer peeCeejer ceeieCeer
Jee{les lej GlHeVe keÀceer Peeu³eeme leer keÀceer nesles.
meÆsyeepeer®³ee nsletves Hewµeemeeþer kesÀueer peeCeejer ceeie Ceer J³eepeoje®³ee J³emle ÒeceeCeele
yeoueles.
DeuHekeÀeUele Hewµee®ee HegjJeþe efmLej Demelees Demes ceeveuesues Deens. cnCetve Hewµee®ee HegjJeþe
Je¬eÀ OYDe#eebme meceeblej jenues.
p³ee efyebotle Hewµee®eer ceeieCeer Je Hewµee®ee HegjJeþe meceeve yeve lees. l³ee efyebotle cegêe yeepeej
mebletueve ÒemLeeefHele nesles. DeµeeJesUer JesieJesieȳee J³eepeojeuee Demeuesueer GlHeVe HeeleUer He$e Je¬eÀeÜejs
Heg{erue ÒeceeCes oµe&efJelee ³esF&ue.munotes.in

Page 73

73
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 5.2
Jejerue Deeke=Àleerle GlHeVeHeeleUe rOY 1Demeleebvee E1efyebotle Hewµeemeeþer®eer ceeieCeer (Ld)Je
Hewµee®ee HegjJeþe (SM) ³eeb®³ee meceleesueeÜejs J³eepeoj OR 1ÒeeHle neslees. l³eeÜejs J³eepeoe OR 1Je
GlHeVe HeeleUer OY1³eeb®³ee DeeOeejs Aefyebot ÒeeHle neslees.
GlHeVe OY 2Demes Jee{u ³eeme Hewµee®eer ceeieCeer Jee{tve Ld1Deµeer yeveles veJeerve mebletueve E2
efyebotle ÒemLeeefHele nesTve J³eepeoj OR 2Je GlHeVe OY 2³eeÜejs Befyebot ÒeeHle neslees.
Deµee ÒekeÀejs cegêeyeepeej meceleesueeJemLesle Demeleebvee JesieJesieȳee J³eepeojeuee DemeCeejer
GlHeVe HeeleUer oµe&efJeCeejs A-JeBns efyebot SkeÀ$e pees[uîeeme OeveelcekeÀ mJe©Hee®ee pees Je¬eÀ efceUlees
l³eeuee®e LMJe¬eÀ cnìues peeles.
5.4 IS-LMSkeÀef$ele mebletueve
Jejerue efJeJes®eveeJe©ve Jemletyeepeej Je ISJe¬eÀ lemes®e c egêeyeepeej Je LMJe¬eÀe®eer ÒeeHleer
keÀµeer nesles ns efometve ³esles. Deelee Jemletyeepeej ISJe cegêeyeepeej (LM) ³eeb®³eeÜejs IS-LMmebletueve
Jemebletueer leJ³eepeoje®eer efveefµ®eleer keÀµeer nesles ns mHeä keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀceebke À5.3munotes.in

Page 74

74Jejerue Deeke=ÀleerceO³es E³ee mebletueve efyebotceO³es Hewµee®eer ceeieCeer Je Hewµee®³ee HegjJeþe pesLes
mebletefuele Demelees lees cegêeyeepeejeleerue LMJe¬eÀ ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ p³ee efþkeÀeCeer meceeve yeveles lees
Jemlet yeepeejeleerue ISJe¬eÀ HejmHejebvee ísoleele. cnCetve Eefyebot Jemlet yeepeej Je cegêeyeepeejleerue
SkeÀef$ele mebletueve (IS = LM) ÒemLeeefHele nesTve mebletefuele J³eepeoj ORJe mebletefuele GlHeVee®eer
HeeleUer OYefveefµ®ele neslees.
jepekeÀesef(Monetary Policy) SkeÀ Yeeie cnCetve pej ISefkebÀJee LMJe¬eÀele keÀesCeleeefn yeoue Peeuee lej
Jejerue mebletueve yeouetve J³eepeoj DeeefCe GlHeVe HeeleUerosKeerue yeouesues ns®e Het{erueÒ eceeCes oµe&efJelee
³esF&ue.
5.5 IS-LMJe¬eÀeleerue yeoue
jepekeÀesefmejkeÀej®³ee jepekeÀesefDeeke=ÀleerÜejs mHeä keÀjlee ³ esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 5.4
mejkeÀej®³ee jepekeÀesefJee{ efkebÀJee keÀjebceO³es (Tax) Ieì Ie[Jetve DeeCeueer lej ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{tve Jemlet yeepeejeleerue
ceeieCeerJee{sue HejerCeecele: ISJe¬eÀ Jej®³ee efoµesves IS1Demee mejkesÀue.
³ee Gueì pej mejkeÀejves meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Ieì efkebÀJee keÀjeb®³ee ÒeceeCeele Jee{ Ie[Jetve
DeeCeueer lej ueeskeÀeb®es GlHeVe Ieìtve Jemletyeepeejeleerue ceeieCeer Ieìtve ISJe¬eÀ IS2Demee Keeue®³ee
efoµesves mejkesÀue.
ceewefê keÀ OeesjCe DeeefCe LMJe¬eÀe®es mLeueeblej :
ceewefêkeÀ OeesjCeeleerue yeoueecegUs LMJe¬eÀele nesCeejs yeoue Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs mHeä keÀjlee
³esleerue.munotes.in

Page 75

75
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 5.5
ceewefêk eÀ OeesjCee®ee SkeÀ Yeeie cnCetve Hewµee®³ee HegjJeþîeele Ieì keÀjC³eele Deeueer LMJe¬eÀ
LM 1Demee [eefJekeÀ[s mejkeÀlees.
³eeGueì ceewefêkeÀ OeesjCee®ee HeefjCeece cnCetve Hewµee®³ee HegjJeþîeele Jee{ Ie[tve Deeu³eeme LM
Je¬eÀ LM 2Demee GpeJ³ee yeepetme mejkeÀlees.
5.6 efHeÀefueHme Je¬eÀ
®eueveJee{ Je yejespeieejer ³eeceO³es J³emle mebyebOe Demetve p³eeJesUer ®eueveJee{ G®®e ÒeceeCeele
Demeles. l³eeJesUer yesjespeieejer®ee oj DeuHe Demelees, ³eeTueì p³eeJesUer ®eueveele keÀceer ÒeceeCeele
Demeles. l³ee JesUer yesjespeieejer®ee oj Òe®eb[ Demelees. Demes cele Òee. efHeÀefueHme ³eebveer ceeb[ues. efHeÀefueHme
³eebveer Fme. 1861 -1957 ³ee keÀeUeleerue Fiueb[ ³ee osµeeleerue ÞeefcekeÀeb®³ee Jesleveoje®ee meKeesue
DeY³eeme keÀ©ve Demee efvemenmebyebOe Demetve lees J³emle ÒeceeCeele yeoueCeeje Deens.
®eueveJee{ p³eeJesUer peemle l³eeJesUer yesjespeieejer keÀceer Je ®eueveJee{ p³eeJesUer keÀceer l³eeJesUer
yesjespeieejer DeefOekeÀ De µeer efJejesOeer HeefjefmLeleer Demeu³eeves mejkeÀejHeg{s SkeÀ cenlJee®ee Òes®e efvecee&Ce neslees
Je lees cnCepes®e ®eueveJee{ DeeefCe yesjespeieejer ¿ee oesvner mecem³ee®e Deensle. Hejblet mecepee mejkeÀej®ee
GÎsµe ceneieeF& keÀceer keÀjCes ne Demesue le j mejkeÀejuee keÀener ÒeceeCeele yeskeÀejer menve keÀjeJeer ueeiesue
DeeefCe pej yesjespeieejer keÀceer keÀje³e®eer Demesue lej ®eueveJee{eruee meeceesjs peeJes ueeiesue. DeµeeJesUer
mejkeÀejuee keÀener ÒeceeCeele ®eueveJee{ menve keÀ©ve yesjespeieejer®ee oj keÀceer keÀjlee ³esCes µeke̳e Deens.
Òee. efHeÀefueHme ³eebveer ®eueveJee{ DeeefCe yesjespeieejer®ee oj ³eeleerue HejmHej mebyebOe mHeä
keÀjC³eemeeþer SkeÀe Je¬eÀe®ee DeeOeej Iesleuee. ³ee Je¬eÀeuee®e efHeÀefueHme Je¬eÀ Demes cnCeleele. efHeÀefueHme
Je¬eÀ ne ®eueveJee{ Je yesjespeieejer ³eeleerue J³emle mebyebOe oµe&efJelees. ns®e Heg{erue Deeke=ÀefleÜejs mHeä
keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 76

76
yesjespeieejer®ee oj
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 5.6
Jejerue Deeke=Àleerle OXDe#eeJej yejespeieejer®ee oj Je OYDe#eeJej ®eueJ ee{er®ee oj
oµe&efJeuee Deens `ye' efyebot ne vewmeefie&keÀ yesjespeieejer®ee oj oµe&efJelees. ³ee HeeleUeruee ®eueveJee{er®ee oj
µetv³e Demelees.
mejkeÀej®³ee meceûe OeesjCeeÜejs pej DeLe&J³eJemLesle SketÀCe ceeieCeerle Jee{ Ie[tve ³esles l³eecegUs
®euev eJee{ Ie[tve ³esles ner ®eueveJee{ ®e -®e1Deµeer efometve ³esles Hejblet l³eecegUs GlHeeoveele Jee{ Je
jespeieej mebOeerceO³es Jee{ Ie[tve Deeu³eeves yesjespeieejer®ee oj ye -ye1Demee Ieìuesuee efometve ³eslees.
³ee®ee®e DeLe& mejkeÀejuee yesjespeieejer keÀceer keÀje³e®eer Demesue lej YeeJeJee{ menve keÀjeJeer
ueeiesue. Deµee ÒekeÀejs efHeÀefueHme ³eebveer efHeÀefueHme Je¬eÀe Üejs yesjesieejer Je ®eueveJee{ ³eeleerue J³emle mebyebOe
mHeä keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuesuee Deens.
5.7 meejebMe
Òee. efnkeÌme ® ³ee celes J³eepee®ee oj DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³eeceO³es HejmHeefJejesOeer mebyebOe efometve
³eslees cnCepes®e DeefOekeÀ J³eepeojeuee iegbleJeCetkeÀ keÀceer jenles lej keÀceer J³eepeoj ne iegbleJeCetkeÀeruee
DeekeÀefISJe¬eÀ –J³eeK³ee
’JesieJesieȳee J³eepeojeuee GlHevvee®eer JesieJesieUer HeeleUer oµe&efJeCeeN³ee efyebot®ee ceeie& keÀer pees
Jemletyeepeejeleerue ye®ele † iegbleJeCetkeÀ (I = S) oµe&efJelees Demee Je¬eÀ cnCepes®e ISJe¬eÀ nes³e“.
cegêe yeepeejeleerue mecele esue l³ee®eJesUe r meeO³e neslee, p³eeJesUer cegêsmeeþer Demeuesueer ceeieCeer Je
cegês®ee HegjJeþe meceeve yevelees. uee@[& uesvme ³eeb®³ee celes cegêsmeeþer DemeCeejer ceeieCeer ner Heg{erue 3 nsletbves
kesÀueer peeles.munotes.in

Page 77

771) J³eJenej nslet.
2) o#elee nslet.
3)meÆsyeepee r®ee nslet.
®eueveJee{ Je yejespeieejer ³eeceO³es J³emle mebyebOe Demetve p³eeJesUer ®eueveJee{ G®®e ÒeceeCeele
Demeles. l³eeJesUer yesjespeieejer®ee oj DeuHe Demelees, ³eeTueì p³eeJesUer ®eueveele keÀceer ÒeceeCeele
Demeles. l³eeJesUer yesjespeieejer®ee oj Òe®eb[ Demelees. Demes cele Òee. efHeÀefueHme ³eebveer ceeb[ues.
5.8 ÒeMve
1)IS-LMÒeefleceeve mHeä keÀje.
2)ISJeLMJe¬eÀebleerue mLeueeblej keÀmes nesles les mHeä keÀje.
3)yesjespeieejer DeeefCe ®eueveJee{ ³eeleerue mebyebOe efHeÀefueHme Je ¬eÀeÜejs mHeä keÀje.

munotes.in

Page 78

786
ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe
IeìkeÀ j®evee :
6.0 GefÎ<ìîes
6.1 ÒemleeJevee
6.2 ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe DeLe&
6.3 ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìîee®eer keÀejCes
6.4 ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìîee®es HeefjCeece
6.5 HegjJeþîee®³ee ye epet®es DeLe&Meem$e : cetueYetle ÒemleeJe DeeefCe efveCee&³ekeÀ / efìkeÀekegÀMeue
¢ef<ìkeÀesve
6.6 HegjJeþîee®³ee yeepet®³ee DeLe&Meem$ee®es cegK³e ÒemleeJe
6.7 HegjJeþe yeepet®³ee DeLe&Meem$eeleerue ìerkeÀe
6.8 efve6.9 meejebMe
6.10 ÒeMve
6.0 Gef Îäîes
ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe cnCepes keÀe³e ³ee®ee DeY³eeme keÀjCes.
ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe keÀejCes keÀesCeleer les leHeemeCes.
ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe HeefjCeece DeY³eemeCes.
HegjJeþîee®³ee yeepet®³ee DeLe&Meem$eer³e IeìkeÀeb®es ìerkeÀelcekeÀ DeY³eeme keÀjCes.
6.1 ÒemleeJevee
kesÀveerefMe³eve DeLe&Meeñeele ®eueveJee{erMeer / YeeJeJee{erMeer ue{e osC³eemeeþer efkebÀJee
yesjespeieejer®eer mecem³ee mees[JeC³eemeeþer ceeieCeer J³eJemLeeHeve OeesjCeeb®ee (DeeefLe&keÀ DeeefCe efJeÊ eer³e
OeesjCes) DeJeuebye keÀjC³ee®³ee cenÊJeeJej peesj osC³eele Deeuee. kesÀvme®es Demes cele nesles keÀer pesJne osMe
HetCe& jespeieej DeJemLesuee Heesnes®elees lesJne®e ®eueveJee{ / YeeJeJee{ / ceneieeF& nesles. ³ee®ee DeLe& Demee
neslees keÀer ceneieeF & DeeefCe yesjespeieejer SkeÀe®e JesUer DeefmlelJeele ³e sT MekeÀle veenerle.
leLeeefHe, efHeÀefueHme Je¬eÀeves ceneieeF& DeeefCe yesjespeieejer ³eeb®³ee ojc³eeve SkeÀ J³emle mebyebOe
mLeeefHele kesÀuee. osMeeuee SkeÀe®e JesUer efkebÀcele efmLejlee Deeef Ce HetCe& jespeieej efceUefJeCes Meke̳e veJnles.munotes.in

Page 79

79l³eecegUs OeesjCekeÀl³ee¥meceesj keÀeW[er®eer (ogefJeOee / Hes®eÒemebie) HeefjefmLeleer Deeueer. yesjespeieejer®ee oj Jee{t
efouee lej®e ceneieeF&®ee oj keÀceer nesT MekeÀlees DeeefCe ceneieeF&®ee oj Jee{t efouee lej®e yesjespeieejer®ee
oj keÀceer keÀjlee ³esF&ue.
6.2 ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe
1970 ®³ee oMekeÀele peieeleerue yengleskeÀ Òeiele Yeeb[JeueMeener osMeebvee ceboer³egkeÌle
YeeJeHegÀJeìe®ee mecem³es®ee meecevee keÀjeJee ueeieuee. ³ee veJeer ve mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjC³eele
kesÀveerefMe³eve OeesjCeelcekeÀ Ghee³e De³eMemJeer Peeues / þjues. ³ee®ee HeefjCeece cnCetve DeLe&Meem$ee®eer
veJeerve MeeUe Go³eeme Deeueer. ns HegjJeþe yeepet®es DeLe&Meem$e cnCetve DeesUKeues peeles pes ceboer³egke Ìle
YeeJeHegÀieJeìe ³ee mecem³emesMeer ue{C³eemeeþer SketÀCe HegjJeþîee®³ee J³eJemLeeHeveeJej leeCe þsJeles / peesj
osles (cnCepes, efmLejles®³ee / kegbÀefþleles®³ee ojc³eeve ceneieeF&).
ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe ³ee Meyoe®ee DeLe& Demee Deens keÀe rD e M e e re f m L e l e e rp e e re f m L e j l e eD e e e f C e
®eueveJee{ men -DeefmleÊJeele / SkeÀ$e Demeleele. keÀceer DeeefLe&keÀ Jee{, Jee{leer yesjespeieejer DeeefCe
ceneieeF&®ee G®®e oj ns l³ee®es JewefMe<ìîe Deens. ns efHeÀefueHme Je¬eÀe®³ee efveceneieeF& DeeefCe yesjespeieejerceOeerue J³emle mebbyebOe oMe&efJeles. ³eeceO³es DeeHeu³eeuee efkebÀceleer®³ee HeeleUerle
meelel³eeves Peeuesueer Jee{ DeeefCe yesjespeieejer®es Jee{uesues ÒeceeCe ³eebvee meeceesjs peeJes ueeieles.
ceboer³egkeÌle Ye eJeHegÀieJeìe cnCepes efmLej / kegbÀefþle DeLe&J³eJemLesleerue ceneieeF& DeeefCe
yesjespeieejerleerue menpeerJeve nes³e. ’ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe“ ner meb%ee Je efle®ee Heefnuee®e JeeHej ne
1960 oMekeÀele ³egvee³eìs[ efkebÀie[ce ceOeerue DeeefLe&keÀ leCeeJee®³ee JesUer uesve cekeÀueerue[ ³eeveer kesÀuee
pesJne les neTme Dee@HeÀ keÀe@cevmeceO³es yeesuele nesles. l³eeJesUer les SkeÀerkeÀ[s ceneieeF& DeeefCe ogmejerkeÀ[s
DeLe&J³eJemLee þHHe (efmLejlee / kegbÀefþlelee) He[C³eeefJeDemes mebyeesOele nesles. lesuee®³ee mebkeÀìeveblej®³ee 1970 ®³ee oMekeÀele ceboer®³ee keÀeUeleerue
JeCe&veemeeþer ner meb%ee Hegvne JeeHejC³eele Deeueer, pesJne DecesefjkesÀves ceboer®ee meecevee kesÀuee lesJne
vekeÀejelc ekeÀ mLetue DeeblejosMeer³e GlHeeoveele Hee®e ®elegLee¥Me Jee{ DeeefCe 1973 ceO³es ceneieeF&
efÜiegefCele Peeueer DeeefCe 1974 ceO³es oesve DebkeÀeHe³e¥le Heesnes®eueer lej ces 1975 He³e¥le yesjespeieejer 9…
He³e¥le Heesnes®eueer.
6.3 ceboer³egkeÌle YeeJ eHegÀieJeìîee®eer keÀejCes
ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìîee®³ee keÀejCeebyeÎue DeLe&Meem$e%eeb®³eele SkeÀcele veenerle.
keÀenerpeCeeb®es Demes cnCeCes Deens keÀer HegjJeþe OekeÌkesÀ / OeeskesÀ efkebÀJee HejerJ³e³epev³e ns ceboer³egkeÌle
YeeJeHegÀieJeì îeeme peyeeyeoej DemeCeejs ÒecegKe IeìkeÀ Deensle lej efpeLes Flejeb®es cnCeCes nesles keÀer
ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìîeeme peyeeyeoej DemeCeejs ÒecegKe IeìkeÀ Deensle lej efpeLes Flejeb®es cnCeCes nesles
keÀer ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe cnCetve De esUKeu³ee peeCeeN³ee ³ee Demeeceev³e DeeefLe&keÀ Ieìvesceeieerue cegK³e
keÀejCe cnCepes ceeieCeerpev³e ns Deens. ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe nesC³eeme keÀejCeerYetle Demeuesues IeìkeÀ
KeeueerueÒeceeCes Deensle.munotes.in

Page 80

801) HegjJeþe OeeskeÀe / OeeskesÀ (lesuee® ³ee efkebÀceleerle Jee{) :
ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe cnCepes efmLej DeLe&J³eJemLesleerue ceneieeF& DeeefCe yesjespeieejerleerue
menpeerJeve nes³e. yesjespeieejer®ee G®®e oj cnCepes GlHeeovee®ee keÀceer oj Dee@keÌìesyej 1973 ceO³es
DeesHeskeÀ efJe¬eÀ ³e efve³eb$eCe mebIeekeÀ[tve keÀ®®³ee lesuee®³ee efkebÀceleerle De®eevekeÀ Jee{ Peeu³eecegUs nesCeeN³ee
ÒeefleketÀue HegjJeþe OekeÌkeÀe ³ee HeeMJe&YetceerJej ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe nesC³ee®eer mecem³ee GÓJeueer.
lesuee®³ee efkebÀceleerle SkeÀe®e Je sUer peJeUpeJeU 300 ìkeÌke̳eebveer Jee{ Peeu³eeves lesue Dee³eele keÀjCeeN³ee
osMeebceO³es GlHeeove Ke®ee&le Jee{ Peeueer DeeefCe HeefjCeeceer efkeÀl³eskeÀ Jemletb®³ee efkebÀceleerle ceesþîee ÒeceeCeele
Jee{ Peeueer. ³ee®es keÀejCe cnCepes ceesþîee mebK³e sves / ÒeceeCeele GÐeesieebceO³es lesue ns cegK³e efkebÀJee
mene³³ekeÀ / og³³ece efveJeer<ìer cnCetve JeeHejues peeles.
Deeke=Àleer 6.1
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es JeemleefJekeÀ peer[erHeer (mLetue DeeblejosMeer³e GlHeeove Y)/G l H e e o v e
GefÎ<ìer ns (AS)ne SkeÀ$eerle HegjJeþe Je¬eÀ Deens DeeefCe S[er (AD)ne SkeÀ$eerle ceeieCeer Je¬eÀ Deens.
pesLes S[er (AD)Je¬eÀ DeeefCe S Sme (AS)Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísoleele l³ee efþkeÀeCeer cnCepes F (E)
³ee efyebogHeeMeer DeLe&J³eJemLee meceleesue meeOeles. mecel eesue efyebot F& (E)Jej, DeLe&J³eJemLesleerue GlHeeove
ns Dees Sce (OM)Deens DeeefCe efkebÀcele HeeleUer Dees Heer (OP)Deens. lesuee®³ee efkebÀceleerle Jee{
nesC³eemeejK³ee HegjJeþe OekeÌke̳eecegUs DeLe&J³eJemLesle Jemlet DeeefCe mesJee yeveefJeC³ee®³e eG l H e e o v eK e ® e e & l e
Jee{ nesles. l³eecegUs (AS)Je¬eÀ ne S Sme Je©ve SSme 1(AS1)keÀ[s Jej mejkeÀle peelees. Deelee F 1
(E1)ne veJeerve meceleesue efyebog efceUlees. l³eecegUs efkebÀceleerle Dees[er Heemetve DeesHeer 1(OP to OP 1)
He³e¥le Jee{ nesles DeeefC eG l H e e o v e e l eD e e s S c eH e e m e t v eD e e s S c e 1(OM to OM 1)He³e¥le Ieì nesles.
³eeceO³es DeLe&J³eJemLesle GlHeeoveele Ieì nesC³ee®ee / les keÀceer nesC³ee®ee DevegYeJe ³eslees cnCepes®e,
Jee{leer yesjespeieejer DeeefCe efkebÀceleerle Jee{ cnCepes®e ®eueveJee{. Gl Heeove Ke®ee&le Jee{ Peeu³eeves
GlHeeove keÀceer nesles DeeefCe GlHeeove keÀceer Peeu³eecegUs DeeefCe Ke®ee&le Jee{ Peeu³eeves efkebÀcele HeeleUer
Jee{ueer. l³eecegUs efleLes ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe neslees. GlHeeoveele DeeefCe jespeieejele Ieì Deee fCe
l³ee®eJesUer ceneieeF& ®eueveJee{ GlHeeove Ke®ee&le Jee{ Peeu³eeves GlHeeove keÀceer nesles DeeefCe GlHeeove
keÀceer Peeu³eecegUs DeeefCe Ke®ee&le Jee{ Peeu³eeves efkebÀcele HeeleUer Jee{ueer. l³eecegUs efleLes ceboer³egkeÌle
YeeJeHegÀieJeìe neslees. G lHeeoveele DeeefCe jespeieejele Ieì DeeefCe l³ee®eJesUer ceneieeF& ®eueveJee{
GlHeeoveele Ieì Peeu³eecegUs yesjespeieejer nesles DeeefCe osMeeuee ceboer®³ee mecem³esuee meeceesjs peeJes ueeieles.munotes.in

Page 81

81DeLee&le peemle efkebÀcele DeeefCe keÀceer ceeieCeer (GlHeVe ele Ieì Peeu³eecegUs) ³ee mecem³es®ee meecevee keÀjeJee
ueeielees.
2) HejerJ³e³epev³e :
GHejeskeÌle keÀejCeeb J³eefleefjkeÌle DeveskeÀ IeìkeÀebcegUs GlHeeove Ke®ee&le Jee{ nesles. Flej IeìkeÀ
cnCepes Jesleveeleerue Jee{, keÀ®®³eeceeuee®³ee DeeefCe Fle j meeOeveeb®³ee efkebÀceleerleerue Jee{ ³eecegUs meg×e
Ke®ee&le Jee{ nesles. Hee³eeYetle / DeeOeejYetle mebj®evee De[LeUîeebcegUs ner / keÀeW[ercegUsner Ke®e& Jee{lees.
3) keÀceer GlHeeove #ecelee :
keÀeceieej mebIeìvee DeeefCe Meemevee®³ee keÀeceieej keÀe³eÐeebÜejs keÀce&®eeN³eebvee osC³eele Deeuesu³ee
mebj#eCeecegUs keÀeceieej GlHeeokeÀlee kesÀJeU keÀceer®e vemeles lej l³eele Ieì nesT MekeÀles. pej keÀeceieej
mebIeìveebceO³es cepeyetle / ÒeKej meewoe MekeÌleer Demesue lej -les keÀceer DeeefLe&keÀ Jee {er®³ee keÀeUelener
DeefOekeÀ Heieejemeeþer meewos keÀjC³eeme me#ece Demeleerue. G®®e Jesleve ns ceneieeF&®es cenÊJeHetCe& keÀejCe
Deens. l³ee®eÒeceeCes, pej SKeeÐee DeLe&J³eJemLesme GlHeeokeÀlee keÀceer Peeu³ee®ee DevegYeJe Deeuee -
keÀeceieej DeefOekeÀ D ekeÀe³e&#ece Peeues lej Ke®e& Jee{lees DeeefCe GlHeeove keÀceer nesles.
4) meeceeefpekeÀ HeÀe³eos :
yesjespeieejer ueeYe, iejeryeebvee Jemlet Je mesJeeb®ee ceesHeÀle HegjJeþe, Devve megj#ee ³eespevee, efkeÀceeve
cetueYetle GlHeVe ³eespevee Fl³eeoer me eceeefpekeÀ HeÀe³eÐee®³ee mJeªHeele efceUCeejs ueeYe ns ieefjyeebkeÀ[tve
keÀece keÀ©ve IesC³ee®es keÀesCelesner yebOeve ve Ieslee l³eebvee GlHeVe osleele DeeefCe l³eecegUs ceneieeF&®eer
mecem³ee efvecee&Ce nesles. ns HeÀe³eos DeefOekeÀ ceeieCeer (®eueveJee {) DeeefCe Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer keÀcelejlee
(efmLejlee / ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe) efvecee&Ce keÀjleele.
5) Del³eefOekeÀ efve³eceve :
keÀþesj keÀeceieej keÀe³eos DeeefCe GlHeeove DeeefCe efJelejCe ³eeJej Del³eefOekeÀ efve³eb$eCe DeeCeCeejs
mejkeÀejer OeesjCe ³eeb®³ee HeefjCeeceecegUs Jemletb®eer GHeueyOelee keÀceer nesles DeeefCe l³ee®e JesUer efkebÀceleerle Jee{
nesles.
6) G®®e keÀj :
mejkeÀej DeefleefjkeÌle cenemegueemeefnle DeeHeuee Ke®e& Jee{Jeles. G®®e keÀjebcegUs GlHeeove Ke®e&
Jee{lees p³eecegUs HegjJeþe DeeefCe / efkebÀJee ceeieCeerJej HeefjCeece nesT MekeÀlees.
7) ®eueveefJemJemle / megueYe ®eueveefJeDeeCeuee peelees p³eecegUs ceneieeF& nesles.
8) legìer®eer efJeÊeJ³eJemLee / legìer®ee efJeÊeHegjJeþe :
Meemevee®³ee cenmegueeHes#ee peemle Ke®e& kesÀu³eecegUs Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer peemle ceeieCeer nesles
p³eecegUs G®®e efkebÀceleer efceUleele.munotes.in

Page 82

829) OeesjCe yeoue :
ueeskeÀMeener mejkeÀejs celeoeveeJej ue#e þsJetve cetueYetle GlHeVe OeesjCe, MeslekeÀjer keÀpe&ceeHeÀer,
efve:MegukeÀ Jeerpe, Kejsoer efkebÀceleerle Jee{ DeeefCe Heieej Je Jesleveele Jee{ ³eemeejKes ueeskeÀefÒe³e OeesjCeelcekeÀ
Ghee³e ueeiet keÀ© MekeÀleele. ³ee meJe& Ghee³e³eespeveebcegUs ceeieCeer®³ee Jee{er®³ee leguevesle Jemlet Je mesJeeb®³ee
GlHeeoveele keÀceer Jee{ Peeueer Deens.
10) mebj®eveelcekeÀ yesjespeieejerle Jee{ : HeejbHeeefjkeÀ GÐeesieele Ieì Peeu³eeme DeeHeu³eekeÀ[s
DeefOekeÀ mebj®eveelcekeÀ yesjespeieejer DeeefCe keÀceer GlHeeove efceUt MekeÀles. DeMeeÒekeÀejs pejer ceneieeF&
osKeerue Jee{le Demesue lejer DeeHeu³eeuee peemle yesjespeieejer efceUt MekesÀue.
11) DecesefjkesÀleerue keÀejCes :
ke=Àefve³eb$eCe efvecet&ueve ns osKeerue DecesefjkesÀceOeerue HegjJeþe neoN³eeme / Oeke̳eeme peyeeyeoej Deensle p³eecegUs
ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe neslees. 1960 ®³ee GÊejeOee&le efJnSleveece® ³ee ³eg×e®³ee HeeMJe&YetceerJej
DecesefjkeÀves ceesþe ueoj Jee{C³ee®eer DeHes#ee keÀeceieejebvee kesÀueer nesleer. l³eecegUs keÀeceieej mebIeìveebveer peemle Jeslevee®e er
ceeieCeer kesÀueer DeeefCe peemle Jesleve efceUJeC³eele ³eMe efceUefJeues p³eecegUs veblej Kejsoer MekeÌleer
Jee{u³eecegUs ceneieeF&®eer mecem³ee efvecee&Ce Peeueer. ³eecegUs Heo ³ee®³ee HeefjCeeceecegUs Ke®e& peemle Peeuee
/ Jee{uee, GlHeeove Iemejues DeeefCe SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ [eJeerkeÀ[s mejkeÀuee p³eecegUs MesJeìer ceboer³egkeÌle
YeeJeHegÀieJeìe Peeuee.
6.4 ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìîee®es HeefjCeece
ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe cnCepes kegbÀefþle (DeJe©×, ieefleMetv³e, efmLej) DeLe&J³eJe mLesleerue ceneieeF&
DeeefCe yesjespeieejer®es menpeerJeve nes³e. kegbÀefþle DeLe&J³eJemLesceO³es ceneieeF& ner ceboer³egkeÌle
YeeJeHegÀieJeìîee®eer HeefjefmLeleer Deens. l³eecegUs ceneieeF& DeeefCe ceboerMeer mebyebefOele meJe& vekeÀejelcekeÀ
yeeyeer ³eel e Deensle. efHeÀefueHme Je¬eÀe®³ee efveefJeef®e$e HeefjefmLeleer Deens.
ner DeMeer HeefjefmLeleer Deens efpeLes DeLe&J³eJemLee kegbÀefþle (DeJe©×, ieefleMetv³e, efmLej) Demeles.
GefÎef<ì / GlHee ove DeeefCe jespeieej jKe[uesues / kegÀbefþle Deensle, Jee{le veenerle, lejerner efkebÀceleer
melele Jee{le peeleele.
GlHeeove DeeefCe jespeieeje®³ee yeeyeleerle DeLe&J³eJemLee ceboer®³ee efmLeleerle Deens. ³ee®ee DeLe&
DeLe&J³eJemLee ner kegbÀefþle (DeJe ©×, ieefleMetv³e, efmLej) efmLej efmLeleerle Deens.
yesjespeieejer Jee{le Demeleevee, efkebÀcele Jee{ercegUs efceUCeeN³ee Òeeslmeenveebvee iegbleJeCetkeÀ Òeeflemeeo osle
veener. iegbleJeCetkeÀerle Ieì Peeu³eecegUs Jemlet DeeefCe mesJeeb®es GlHeeove keÀcee rn e s l e s .
³esLes He[Pe[er®es / DeOe:Helevee®es og<ì®e¬eÀ Deens. iegbleJeCetkeÀ keÀceer Peeu³eeves efkebÀJee iegbleJeCetkeÀerle
Ieì Peeu³eecegUs GlHeeove Ieìles DeeefCe HeefjCeeceer Hegvne GlHeVe keÀceer nesles efkebÀJee Ieìles. ³eecegUs
ye®eleerle Ieì nes les DeeefCe veblej iegbleJeCetkeÀerle Ieì nesles.munotes.in

Page 83

83Jej mHe<ì kesÀuesu³ee HeefjefmLeleercegUs Kejslej efkebÀceleerle Ieì Peeueer Heeefnpes. HeCe l³eeGueì
efkebÀceleer®eer HeeleUer Jee{les. leLeeefHe, ner ceneieeF& peemle iegbleJeCetkeÀ DeeefCe jespeieej Dee keÀefkeÀjle veener.
®eueveJee{ DeeefCe yesjespeieejerceOeerue mececetu³evee®ee DeLe&J³eJemLesuee HeÀe³eoe nesle veener. pesLes
ueeskeÀ ceneieeF& DeeefCe yesjespeieejer®³ee ognsjer mecem³eebHeemetve $emle Demeleele lesLes mebyebOe Lesì Demelees.
GlHeeove DeeefCe HegjJeþe keÀceer neslees, p³eecegUs GlHeVe DeeefCe jespeieej keÀceer kesÀues peeleele DeeefCe
l³ee®eJesUer efkebÀceleeRvee Jej {keÀueues. DeefOekeÀ GlHeeove DeeefCe jespeieejeuee Òeeslmeeefnle keÀjC³eemeeþer
keÀesCel³eener DeefleefjkeÌle HewM ee®³ee HegjJeþîeecegUs Jemletb®³ee DeeefCe mesJeeb®³ee HegjJeþîeekeÀ[tve Deieoer DeuHe
Òeeflemeeo efceUle kesÀJeU efkebÀceleeRceO³es Jee{ nesF&ue. Keeueerue Deeke=Àleer ner GlHeeove / GefÎef<ì DeeefCe
efkebÀcele Jejerue HeefjCeece mHe<ì keÀjles.
Deeke= Àleer 6.2
Jejerue Deeke=Àleerle XSkeÌme De#eeJej GlHeeove / GefÎef<ì oMe&efJeueer peeles DeeefCe YDe#eeJej
efkebÀcele HeeleUer oMe&efJeueer peeles. cetU SkeÀef$ele ceeieCeer Je¬eÀ AD 1ne cetU SkeÀ$eerle HegjJeþe Je¬eÀ AS1
³eeme E1³ee meceleesue efyebo tJej / efyebogHeeMeer ísolees. GlHeeove / GefÎef<ì OY 1Deens DeeefCe efkebÀcele
OP1Deens. SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ [eJeerkeÀ[s cnCepes®e AS2He³e¥le [eJeerkeÀ[s mejkeÀlees. veJeerve meceleesue
efyebot E2Deens. GlHeeove OY 1nsOY 2Heemetve He³e&vle keÀceer nesles DeeefCe efkebÀcele ner OP1Heemetve
OP2He³e¥le Jee{les. ³esLes DeLe&J³eJemLee ner kegbÀefþlelee (DeJe©×, ieefleMetv³e, efmLej) (GlHeeoveele
IemejCe) DeeefCe ®eueveeJee{ (Jee{l³ee efkebÀceleer) ³ee oesvner iees<ìeR®ee DevegYeJe Iesles. ³ee HeefjefmL eleeruee
ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe Demes cnCeleele.
pej DeeHeCe efHeÀefueHme Je¬eÀeÜejs HeefjefmLeleeryeÎue ®e®ee& kesÀueer lej DeeHeu³eekeÀ[s Jej mejkeÀle
peeCeeje HegjJeþe Je¬eÀ Demelees efpeLes efkebÀceleer®eer HeeleUer DeeefCe yesjespeieejer Sk eÀ$e Jee{leele.
pej DeeHeCe efHeÀefueHme keÀJn&Üejs HeefjefmLeleeryeÎue ®e®ee& kesÀueer lej Deece®³eekeÀ[s Jej®eer Gleej
HegjJeþe Je¬eÀ Demesue efpeLes efkebÀceleer®eer HeeleUer DeeefCe yesjespeieejer SkeÀ$e Jee{leele.munotes.in

Page 84

84DeLe&J³eJemLesuee De[®eCeerletve yeensj keÀe{C³eemeeþer mejkeÀejuee DeMee Ghee³e³eespeveeb®es
efceÞeCe DeJeuebyeC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demet MekeÀles p³ee®ee SkeÀe®e JesUer ceneieeF&Jej DeeefCe Jemlet Je
mesJeeb®es GlHeeove GÊesefpele keÀjC³eeJej HeefjCeece neslees. DeeefLe&keÀ, efJeÊeer ³e DeeefCe Flej Ghee³e³eespeveeb®ee
efJeJeskeÀer GHe³eesie Debceueele DeeCeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
6.5 HegjJeþîee®³ee yeepet®es DeLe&Meem$e : cetueYetle ÒemleeJe DeeefCe efveCee&³ekeÀ /
efìkeÀekegÀMeue ¢ef<ìkeÀesve (SUPPLY SIDE ECONOMICS BASIC
PROPOSITION S AND CRITICAL APPROACH)
HegjJeþe yeepet®es DeLe&Meem$e ner DeMeer efJe®eejOeeje Deens peer oerIe&keÀeU ®eeueCeeN³ee SketÀCe
HegjJeþîeeme GÊespeve osC³eemeeþer efJeÊeer³e OeesjCee®³ee JeeHejeme Òeeslmeeefnle keÀjles. HegjJeþe yeepet®es
DeLe&Meem$e%e ns ueeskeÀebvee peemle keÀece keÀjC³eeme DeeefCe DeefOekeÀ ueeskeÀebvee keÀece keÀjC³eeme GÐegkeÌle
keÀjC³eemeeþer keÀj ojele Ieì keÀjC³eeme DeeefCe Yeeb[Jeue efveefce&leeruee GÊespeve osC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀ
keÀj pecee / Hele Òeoeve keÀjC³eeme meceLe&ve osleele.
ceneceboer Heemetve ceevekeÀ DeeefLe&keÀ vecetvee cnCetve keÀece keÀjerle Demeuesuee kesÀefveefMe³eefvePece®ee
leeje 1970 ®³ee oMekeÀele keÀceer / efvemlespe nesle ®eeueuee neslee, keÀejCe IeìCeejer Jee{ DeeefCe Jee{leer
ceneieeF& ³eebvee jesKe C³eemeeþer lees mebIeDeesUKeues peeles -p³eeves DeveskeÀ Òeiele DeLe&J³eJemLee $emle / ûemle Peeu³ee. ner mebOeer ue#eele Iesle,
HegjJeþe yeepet®eer leÊJes ÒeeflejesOekeÀ cnCetve {keÀuele veJeGoejceleJeeoer SkeÀ HeeTue ìekeÀle Heg{s Deeues.
meJee&le Òeefme× / cenÊJee®es cnCepes, ne veJeerve efme×eble `jerieve@efcekeÌme' efkebÀJee efì^keÀue -[eTve ®ee
HekeÌkeÀe Hee³ee / cetueYetle leÊJe þjues -DecesefjkesÀ®es 40 Jes DeO³e#e jesveeu[ jsieve ³eebveer HeeþHegjeJee
kesÀuesues DeeefLe&keÀ OeesjCe.
DeO³e#e jsieve DeeefCe efjHeefyuekeÀve mecekeÀeueerveebveer Þeerceble iegbleJeCetkeÀoej DeeefCe GÐeespekeÀeb®³ee
keÀjele ceesþîee ÒeceeCeele keÀHeele kesÀu³eeves l³eebvee ye®ele DeeefCe iegbleJeCetke Àermeeþer Òeeslmeenve efoues peeles
DeeefCe SketÀCe®e DeLe&J³eJemLesceO³es Demes DeeefLe&keÀ HeÀe³eos nesleele pes KeeueHe³e¥le efPejHele peeleele ner
Jeeoûemle keÀuHevee ueeskeÀefÒe³e kesÀueer (ueeskeÀebvee ª®esue / DeeJe[sue / mecepesue DeMeer ÒekeÀejs c eeb[ueer).
Jejerue efme×ebleeJej DeeHeueer YetefcekeÀe mHe<ì keÀjC³eemeeþer l³eebveer DeveskeÀoe Jee{leer / ®e{leer Yejleer meJe&
yeesìeRvee G®euetve Oejles. Demes megYeeefHegjJeþe yeepet®es DeLe&Meem$e ne Ske À Demee DeeefLe&keÀ efme×eble Deens pees ns efme× keÀjlees keÀer
Þeerceble (ceeleyej) ueeskeÀebmeeþer kesÀuesueer keÀj keÀHeele ner l³eeb®eer ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ #ecelee Jee{Jeles
peer SketÀCe®e mebHetCe& DeLe&J³eJemLesceO³es KeeueHe³e¥le efPejHe le peeles. HegjJeþe yeepet®³ee DeLe&Meem$ee®es
GefÎef<ìle GefÎ<ì cnCepes DeLe&J³eJemLesleerue mLetue DeeefLe&keÀ Ieìveeb®es mHe<ìerkeÀjCe osCes DeeefCe efmLej
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer OeesjCes osT keÀjCes.
HegjJeþe yeepet®³ee DeLe&Meem$ee®es leerve DeeOeejmlebYe cnCepes keÀj OeesjCe, efve³eecekeÀ OeesjCe
DeeefCe ®eueve efJeGlHeeove (cnCepes®e Jemlet DeeefCe mesJeeb®ee HegjJeþe) ns DeeefLe&keÀ Jee{ efveefM®el e keÀjC³eemeeþer cenÊJee®es
Deens lej ³ee®³ee efJe©× kesÀvesefMe³eve DeLe&Meem$e efkebÀJee ceeieCeer (ceeieCeer®³ee) yeepet®es DeLe&Meem$ee®eemunotes.in

Page 85

85Demee efJeMJeeme Deens keÀer HegjJeþîee SsJepeer DeLe&J³eJemLesleerue ceeieCeer®eer HeeleUer efkebÀJee Jemlet®eer ceeieCeer
(Ke®e&Ces) ne DeeefLe&keÀ Jee{ efveefM®ele keÀjC³ee®ee meJee&le cenÊJee®ee Je peesceoej IeìkeÀ Deens.
HegjJeþe -yeepet®³ee DeLe&Meem$ee®ee Yej (keWÀêefyebot) ne meceleesuee®³ee meceef<ì (meceûe)
DeeefLe&keÀ meceleesuee®³ee HegjJeþe yeepetJej D eens. HegjJeþe yeepet®³ee DeLe&Meem$eevegmeej, SketÀCe HegjJeþe
Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s nueJetve ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìîee®eer DeuHe cegoleer®eer mecem³ee efve³ebef$ele kesÀueer peeT
MekeÀles.
Deeke=Àleer 6.3
Jejerue Deeke=Àleerle cetU SkeÀ$eerle ceeieCeer Je¬eÀ AD 1ne cetU meceleesue efyebot E1SkeÀef$ele
HegjJeþe Je¬eÀ AS1uee ísolees. SketÀCe GlHeeove OY 1Deens DeeefCe SketÀCe efkebÀceleHeeleUer OP1Deens.
ÒeefleketÀue HegjJeþe OekeÌke̳eecegUs Ke®e& DeeefCe efkebÀceleer Jee{Jeleele DeeefCe l³e ecegUs meg©Jeeleeruee SketÀCe
HegjJeþe Je¬eÀ AS1Heemetve AS2He³e¥le [eJeerkeÀ[tve mejkeÀlees. l³eecegUs HejerJ³e³epev³e Ke®e& oyeeJeecegUs
SketÀCe GlHeeove ns Heemetve He³e¥le Keeueer ³esles. Deelee ³eesi³e HegjJeþe J³eJemLeeHeve OeesjCes mJeerkeÀe©ve
SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ ®³ee GpeJeerkeÀ[s nueJetve mecem³ee mees[efJeuee r peeT MekeÀleele. HeefjCeeceer, SketÀCe
GlHeeove cetU mlejeJej cnCepes Jej Hejle ³esles DeeefCe efkebÀcele HeeleUer osKeerue Heemetve He³e¥le Keeueer
Iemejles. HegjJeþîee®³ee yeepet®es o sKeerue DeLe&J³eJemLes®³ee oerIe& cegoleer®³ee Jee{erJej Yej osleele. Jee{er®es
cegK³e efveOee&jkeÀ cnCepes keÀeceieejeb®ee HegjJeþe, ye®eleer®ee oj DeeefCe iegbleJeCetkeÀer®ee oj. keÀj keÀHeele
mJeªHeele DeeefLe&keÀ Òeeslmeenve osTve ³eeb®³eele Jee{ keÀjl ee ³esles.
6.6 HegjJeþîee®³ee yeepet®³ee DeLe&Meem$ee®es cegK³e ÒemleeJe
HegjJeþîee®³ee yeepet®³ee DeLe&Meem$ee®es cegK³e (cenÊJee®es) ÒemleeJe KeeueerueÒeceeCes Deensle.
1) keÀeceeJejerue Òe³elveebJej keÀj keÀHeeleer®ee HeefjCeece :
SkeÀ JesUsvebl ej / efyebogveblej meerceeble keÀje®³ee oje®³ee Jee{ercegUs ueeskeÀeb®eer keÀece keÀjC³ee®eer
F®íe keÀceer nesles. meerceeble ojeceOeerue keÀHeele ner keÀjeveblej®es GlHeVe Jee{Jetve DeeefCe ueeskeÀebvee keÀceer
efJeÞeebleer DeeefCe keÀþesj HeefjÞece (cnCe pes meeceev³e leemeebHes#ee peemle keÀeU keÀece keÀje) keÀjC³eemeeþer
DeeJeM³ekeÀ les GÊespeve / Deeefce

Page 86

86GlHeVeeJejerue efkeÀjkeÀesU ojeceOeerue Ieì ner jespeieejeJej Demeuesu³ee keÀec eieejeb®es keÀje veblej®es GlHeVe
Jee{efJeles. ns J³eJemee³e mebmLeevee DeefOekeÀ Þece JeeHejC³eeme ÒeJe=Êe keÀjsue. keÀeceieejeb®³ee HegjJeþîeeleerue
DeeefCe ceeieCeerleerue Jee{ercegUs SketÀCe GlHeeove Jee{sue.
2) ye®elekeÀlee& DeeefCe iegbleJeCetkeÀoe jebvee Òeeslmeenve : meerceeble keÀj oj keÀceer (keÀHeele) kesÀu³eeme
ueeskeÀebvee DeefOekeÀ ye®ele keÀjC³eeme GÐegkeÌle keÀjC³eele ³esF&ue DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ kebÀHev³eebvee DeefOekeÀ
iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme Òeeslmeeefnle kesÀues peeF&ue. keÀjeceO³ es keÀHeele kesÀu³eeves Iejiegleer J³eepe GlHeVe
Jee{sue DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ kebÀHev³eebÜejs JeeHejuesu³ee (GHe³eesieele DeeCeuesu³ee) Yeeb[Jeueeuee efveJJeU
HejleeJee efceUsue. Kejb lej, iegbleJeCetkeÀerJejerue GlHeVeeJejerue keÀjele keÀHeele, pemes keÀer veHeÀe, DeefOekeÀ
iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme DeeefCe peemle peesKeerce IesC³eeme GÐegkeÌle keÀjles. HeefjCeeceer Yeeb[Jeue efveefce&leer®es Jesie
Jee{sue. Yeeb[Jeuee®³ee meeþîeele Jee{ Peeu³eeves keÀeceieejeb®eer GlHeeove#ecelee Jee{sue DeeefCe Þece K e®ee&le
Ieì nesF&ue. HeefjCeeceer ceneieeF&®ee oj keÀceer nesF&ue. ³ee J³eefleefjkeÌle, Yeeb[Jeue meb®e³e (pecee)
nesC³ee®³ee ojeceO³es Jee{ Peeu³eecegUs DeLe&J³eJemLes®³ee GlHeeove #eceles®ee efJemleej nesF&ue. ns oesve
IeìkeÀ SkeÀef$eleHeCes HegjJeþe Jee {erme keÀejCeerYetle þjleele. cnCetve SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s
mLeueeblej keÀjlees (nuelees). HeefjCeeceer, SketÀCe GlHeeove Jee{sue, yesjespeieejer®es oj Keeueer ³esleerue
DeeefCe efkebÀceleer®eer HeeleUer Keeueer ³esF&ue.
3) DeÒel³e#e keÀjeb ®es HeefjJ³e³epev³e ÒeYeeJe :
kesÀefveefMe³eve DeLe&Meem$e%eebveer kesÀJeU J³ekeÌleer DeeefCe kebÀHev³eebJejerue Dee³ekeÀj meejK³ee Lesì
keÀjeb®ee efJe®eej kesÀuee. DeMee keÀjebcegUs ueeskeÀeb®es efJeefve³eesp³e GlHeVe (Dee³e) keÀceer nesles DeeefCe l³ee cegUs
ceeieCeer®es mesJeve DeeefCe iegbleJeCetkeÀer®es IeìkeÀ keÀceer nesles. HeefjCeeceer ceneieeF& efve³eb$eCeele DeeCelee ³esF&ue.
³eeGueì, HegjJeþîee®³ee yeepet®³eeveer (HegjJeþe yeepet®ee efJe®eej keÀjCeeN³eebveer) efJe¬eÀer keÀj, GlHeeove Megu
DeeefC e JeefOe&le cetu³e keÀj (Jn@ì) efkebÀJee Jemlet Je mesJee keÀj (peerSmeìer) ³eemeejKes DeÒel³e#e keÀj
efJe®eejele Iesleues. Demes keÀj J³eJemee³e Ke®ee&®ee SkeÀ Yeeie Deensle. cnCetve pej mejkeÀejves Jee{lee Ke®e&
(meeJe&peefvekeÀ #es$ee®³ee efJemleeje®³ee OeesjCee®ee Yeeiee®³ee ªHeele) Jee®eJeC³eemeeþer Jemlet DeeefCe keÀ®®³ee
ceeueeJej DeefleefjkeÌle keÀj ueeou³eeme DeLe&J³eJemLesle Ke®e& -oyeeJe / HejerJ³e³epev³e oyeeJe efvecee&Ce
nesF&ue. cepegjeroj / Jesleve oj efkebÀJee lesuee®³ee efkebÀceleerleerue Je e{ ³eemeejKes DeÒel³e#e keÀj ns HegjJeþe
OekeÌkeÀe cnCetve keÀe³e& keÀjleele DeeefCe SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ [eJeerkeÀ[s nueJetve ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìîeeme
keÀejCeerYetle þjleele. cnCetve, kesÀefveefMe³eve DeLe&Meem$eele Òel³e#e keÀj ns ceneieeF& e fJejesOeer Ghee³e cnCetve
keÀece keÀjerle Demeleevee, DeÒel³e#e keÀj DeLe&J³eJemLesle Ke®e& -oyeeJe DeeCetve HegjJeþe yeepetveer ceneieeF&
efvecee&Ce keÀjleele.
4) meceeblej DeLe&J³eJemLee :
G®®e keÀj ns keÀj ®egkeÀJeCes DeeefCe keÀj ìeUC³eeme Òeeslmee efnle keÀjleele DeeefCe MesJeìer
meceeblej DeLe&J³eJemLes®ee Go³e keÀjC³eeme keÀejCeerYetle þjleele. yeN³ee®e osMeebceO³es ner meceeblej
DeLe&J³eJemLee ner DeefOeke=Àle DeLe&J³eJemLesFlekeÀer cepeyetle Demeles. pesJne keÀjeb®es oj KetHe peemle
Demeleele, l esJne J³ekeÌleer DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee ³ee keÀj ve YejC³ee®ee DeeefCe ìeUC³ee®ee Òe³elve
keÀjleele. keÀjeceO³es keÀHeele kesÀu³eeves keÀj DevegHeeueve Jee{sue DeeefCe keÀje®ee cenmetue Jee{sue.
5) keÀj oj DeeefCe keÀj cenmetue :
HegjJeþe yee pet®³ee DeLe&Meem$ee®ee cegK³e ³egeqkeÌleJeeo Demee Deens keÀer keÀj keÀceer kesÀu³eeves
meceef<ì DeeefLe&keÀ mecem³es®es efvejekeÀjCe kesÀues peeT MekeÀles. 1974 ceO³es DeeLe&j ueeHeÀjves `ueeHeÀjmunotes.in

Page 87

87keÀJn&' ®³ee ceeO³eceeletve keÀj oj DeeefCe keÀje®³ee cenm etueeleerue / GlHeVeeleerue mebyebOe mHe<ì kesÀuee.
DeeLe&j ueeHeÀjves meebefieleu³eeÒeceeCes, keÀjeb®³ee ojele Jee{ nesC³ee®eer Meke̳elee Deens, keÀejCe ÒeefleyebOekeÀ
/ DeÒesjkeÀ HeefjCeece ns Kejblej keÀj cenmetue keÀceer keÀjleele. keÀjeb®es oj Metv³e efkebÀJee 100 ìkeÌkesÀ
Demeleerue lej keÀj cenmetue Metv³e nesF&ue ³ee leke&ÀMeem$eeJej / ³egkeÌleerJeeoeJej ueeHeÀjves DeeHeuee leke&À
ceeb[uee. pej les oj Metv³e Demeles lej keÀesCeleener keÀj Jemetue kesÀuee peeCeej veener ns vekeÌkeÀer. pej les
100 ìk eÌkesÀ Demeleerue, lej SKeeÐee J³ekeÌleer®es meJe& GlHeVe mejkeÀejkeÀ[tve Iesleues peeF&ue. l³eecegUs
lesLes keÀece keÀjC³eeme Òeeslmeenve / ÒesjCee jenCeej veener DeeefCe cnCetve keÀjemeeþer GlHeVe®e DemeCeej
veener. JeemleefJekeÀ peieeleerue keÀj oj Metv ³eeHes#ee peemle Hejbleg 100 ìkeÌke̳eebntve keÀceer Demeu³eeves
ueeHesÀjves Demee efvepeemle Demesue. keÀjeb®es oj pemepemes Jee{le peeleele lemelemes cenmetuene r Jee{le peelees. ceie lees
DeefOekeÀlece / cenÊece peeieer Heesnes®esue DeeefCe pej keÀje®ee oj Heg{s DeeCeKeer Jee{efJeuee iesuee lej keÀj
cenmegueele Ieì nesF&ue. ns Keeueerue Deeke=Àleerle mHe<ì kesÀues Deens.
Deeke=Àleer 6.4
keÀj oj Jee{u³eeceg Us keÀj cenmetuener Jee{lees. Jejerue Deeke=ÀleerceO³es a³ee efyebogHeeMeer keÀj
cenmetue DeefOekeÀÊece Deens. pej keÀje®ee oj DeeCeKeer Jee{efJeuee iesuee lej keÀj cenmetue keÀceer nesC³eeme
meg©Jeele nesles.
keÀj keÀHeele ueeskeÀebvee cesnvele keÀjC ³eemeeþer Òeeslmeeefnle keÀjles DeeefCe DeefOekeÀ ye®ele nesles Je
l³eecegUs cenmetue Jee{lees. l³ee®eÒeceeCes keÀj keÀHeele J³eeJemeeef³ekeÀ kebÀHev³eebvee DeefOekeÀ iegbleJeCetkeÀ
keÀjC³eemeeþer DeeefCe DeefOekeÀ peesKeerce IesC³eeme Òeeslmeenve osles. H eefjCeeceer, SkeÀef$ele HegjJeþe Je¬eÀ
GpeJeerkeÀ[s JeUlees DeeefCe ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe efve³eb$eCeele DeeCeuee peelees.
keÀj keÀHeeleer®es OeesjCe DeeCeKeer oesve keÀejCeebmeeþer cenmetue Jee{Jeles.
1) ns keÀj keÀHeele OeesjCe keÀj DevegHe eueve ueeoles DeeefCe keÀj ®egkeÀJeCes DeeefCe ìeUC³ee®es ÒeceeCe keÀceer
keÀjles. yejs®e ueeskeÀ je<ì^er³e ye®ele ÒeceeCeHe$e (ve@Meveue mesefJnbie meefì&efHeÀkesÀì) Kejsoer keÀjleele
DeeefCe meeJe&peefvekeÀ YeefJe<³e efveJee&n efveOeer (HeerHeerSHeÀ) ceO ³es Hewmes þsJeleele keÀejCe les keÀjcegkeÌle
Demeleele.
2) jepekeÀesjesKe Devegoevee®³ee mJeªHeele mejkeÀej®ee nmleeblejCe Ke®e& keÀceer nesF&ue. lej, me jkeÀej®ee
efveJJeU cenmetue († keÀj -nmleeblejCe) Jee{sue.munotes.in

Page 88

886.7 HegjJeþe yeepet®³ee DeLe&Meem$eeJejerue ìerkeÀe (CRITICISM OF
SUPPLY SIDE ECONOMICS)
HegjJeþe yeepet®³ee DeLe&Meem$ee®³ee cegK³e ÒemleeJeebJej DeveskeÀ DeLe&Meem$e%eebveer ìerkeÀe kesÀueer
Deens.
1) keÀj keÀHeeleer®eer DekeÀe³e&#ecelee : GlHeVee®³ee (Jeslevee®³ee) G®®e keÀj HeeleUercegUs keÀecee®³ee
Òe³elveele Jee{ nesC³ee®eer Meke̳elee veener keÀejCe G®®e GlHeVe HeeleUerJej ueeskeÀ Deejeceeme /
HegÀjmeleerme ÒeeOeev³e osleele. SKeeÐee J ³ekeÌleer keÀceer keÀece keÀjC³ee®eer Meke̳elee Deens. leer J³eeqkeÌle
keÀceer keÀece keÀjsue DeeefCe lejerner jenCeerceevee®ee lees®e opee& jeKesue. J³eepe GlHeVeeJejerue
keÀjeceOeerue keÀHeeleer®ee HeefjCeece lemee®e Demesue. ueeskeÀ DeefOekeÀ ye®ele ke ÀjCeej veenerle DeeefCe
Kejlej ye®ele osKeerue keÀceer keÀ© ueeieleerue. [yu³et. pes. yeeTceesue (W.J.Baumo l)³eebveer
Demes efveoMe&veeme DeeCetve efoues keÀer pej SKeeÐee J³ekeÌleerves SKeeÐee efJeefMe<ì nsletmeeþer ye®ele kesÀueer
Demesue efkebÀJee l³ee ®³ee ceveele ye®eleer®eer efJeefMe<ì ue#³e HeeleUer Demesue lej J³eepe ojeceO³es Jee{
Peeu³eeves ye®ele keÀceer nesF&ue. J³eepe keÀjeceO³es keÀHeele keÀjCes ns ye®eleerJejerue J³eepe Jee{efJeC³ee®³ee
meceeve / meceelegu³e Deens. meebefK³ekeÀer³e DeY³eeme D emes metef®ele keÀjleele keÀer keÀj keÀHeele kesÀu³eeves
keÀeceieej HegjJeþe efkebÀJee Iejiegleer ye®ele ³eeb®³eele keÀceer ÒeceeCeele Jee{ nesles.
2) DeLe&mebkeÀuHeer³e legìerleerue Jee{ : keÀjele keÀHeele kesÀu³eeves mejkeÀejer Ke®e& keÀe³ece jentve
DeLe&mebkeÀuHeeleerue letì Jee{C³ee®eer Meke̳elee Deens. letì cegêerkeÀjCeecegUs ®eueveJee{ / ceneieeF&
nesC³ee®eer Meke̳elee Deens, cnCepes®e mejkeÀejuee keÀpe& osC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkesÀves veJeerve Hewmes
le³eej keÀjCes. DeLe&J³eJemLee leeHeu³eeve s ®eueveJee{ Kee$eerHetJe&keÀ nesCeej Deens. efceuìve ÖeÀer[ceve
ÖeÀeF&[ceve ³eebveer ³ee HegjJeþe yeepet®³ee DeLe&Meem$eeJej ìerkeÀe kesÀueer keÀejCe l³eeb®es Demes cnCeCes
Deens keÀer keÀj keÀceer kesÀu³eeves keÀj cenmetue keÀceer neslees HeCe letì Jee{l es.
3) Jee{leer Demeceevelee : keÀjebceO³es keÀHeele kesÀu³eecegUs meceepeeleerue kesÀJeU Þeerceble (OeveJeeve) Je
mece=× IeìkeÀebvee®e HeÀe³eoe nesF&ue, pes Jesleve, J³eepe DeeefCe ueeYeebMe DeMee efJeefJeOe ñeesleebkeÀ[tve
GlHeVe efceUefJeleele. FeqkeÌ Jeìer MesDeme& DeeefCe efjDeue FmìsìceOeerue iegbleJeCetkeÀerletve les Yeeb[Jeueer
veHeÀe osKeerue efceUefJeleele. ³eecegUs GlHeVe DeeefCe mebHeÊeer®³ee Demeceeveles®³ee ÒeceeCeele Jee{ nesF&ue
(keÀejCe GlHeVe mJele:®e mebHeÊeer®es ñeesle Deens). ogmeN³ee Meyoele meebiee³e®es Peeues lej Þeerceble
DeefOekeÀeefOekeÀ Þeerceble nesle peeleerue, lej ieefjyeeb®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer leMeer®e jenerue efkebÀJee
Deieoer KeeueeJesue.
4) ¬egÀieceve®eer ìerkeÀe : ¬etÀieceve ³eebveer Demes meebefieleues keÀer HegjJeþe yeepet®³ee DeLe&Meem$e%eebvee
DeO³e#e jsiesve ³eeb®³ee keÀejefkeÀoeale l³eeb®³ee efme×eblee®³ee Òe³eesie keÀjC³ee®eer mebOeer efceUeueer Hejbleg
ogozJeeves les DeHe³eMeer þjues.
5) ie@ye´@Le ìerkeÀe : pee@ve kesÀvesLe ie@ueye´@Le ³eebveer Demes efveoMe&veeme DeeCeues keÀer HegjJeþe yeepet®es
DeLe&Meem$e ns kesÀJeU DeeefLe&keÀ OeesjCeekeÀ[s peeCeeN³ee iegoiegu³eeb®es®e DeeJejCe nesles, pegveer Je
l³eeHes#ee keÀceer ceesnkeÀ efHe{er ³eeuee `Iees[s DeeefCe ef®eceCeer efme×eble' cnCeleele. If you fee d the
horse enough oats, some will pass through the road for the sparrows.munotes.in

Page 89

89As it was humorously put, ‘water -trickles down but money trickles
up’.pej legcner Iees[îeeuee HegjsMeer Deesìdme efoueer lej keÀener ef®eceC³eebmeeþer jml³eeJe©ve peeleerue.
ns efJeveesoer He×leerves þsJeues nesles lemes, `HeeC³ee®³ee iegCee Keeueer HeCe HewMee®es efì^keÌme DeHe'.
6) ceneieeF&®eer Meke̳elee : HegjJeþîee®³ee yeepet®³eeveerner keÀjeleerue efkeÀjkeÀesU keÀHeeleerves nesCeeN³ee
ceneieeF&®³ee Meke̳eleskeÀ[s ogue&#e ke sÀues Deens. Jew³eeqkeÌlekeÀ keÀjele keÀHeele kesÀu³eeme efJeefve³eesi³e
GlHeVe Jee{tve Ke®e& Jee{ues. l³ee®eÒeceeCes keÀe@Heexjsì GlHeVe (veHeÀe) keÀjele keÀHeele kesÀu³eeme
iegbleJeCetkeÀer®ee Ke®e& Jee{sue. HeefjCeeceer, SkeÀef$ele Keepeieer ceeieCeer ( meer +Dee³e) Jee{sue DeeefCe
SkeÀef$ele ceeieCeer Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkesÀue. ns Keeueerue Deeke=ÀleerceO³es mHe<ì kesÀues Deens.
Deeke=Àleer 6.5
In diagram (a), the aggregate demand curve shifts to the right from
AD 1toAD 2..It causes the demand pull inflation as Keynesian thought.
Due to this shift in the demand curve the price level rises from OP1toOP2
in spite of an increase in real (or aggregate output).
Deeke=Àleer (De) ceO³es, SkeÀef$ele ceeieCeer Je¬eÀ ne AD 1Heemetve AD 2..He³e¥le GpeJ³ee yeepetme
mejkeÀlees. l³eecegUs ne yeoue kesÀvesefMe³eve efJe®eejebvegmeej ceeieCeerpev³e ®eueveJee{erme keÀejCeerYetle þjlees.
ceeieCeer Je¬eÀeleerue ³ee yeoueebcegUs JeemleefJekeÀ mLetue DeeblejosMeer³e GlHeeoveeceO³es (efkebÀ Jee SketÀCe
GlHeeove) Jee{ nesTvener, efkebÀcele HeeleUer ner OP1Heemetve OP2He³e¥le Jee{les.
leLeeefHe, HegjJeþîee®³ee yeepet®³eeveer Demes efveoMe&veeme DeeCetve efoues keÀer keÀj keÀceer kesÀu³eeves
DeLe&J³eJemLee GÊesefpele nesF&ue DeeefCe He@ves ue (yeer) ceO³es oMe&efJeu³eeÒeceeCes SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ AS1
Je©ve AS2Jej peeF&ue. leLeeefHe, keÀj keÀHeeleer®es HegjJeþe yeepet®es HeefjCeece ns l³eeb®³ee ceeieCeer -yeepet®³ee
HeefjCeeceebHes#ee DeefOekeÀ cepeyetle Demeu³eeves efkebÀceleer®³ee HeeleU erle HeÀej®e keÀceer Jee{ nesles Hejbleg
JeemleefJekeÀ mLetue DeeblejosMeer³e GlHeeoveeceO³es Y1lesY2He³e¥le YejerJe Jee{ nesles. HeefjCeeceer,
yesjespeieejer®ee oj Keeueer Iemejsue. cnCetve, ÒeJesiekeÀ ®eueveJee{er®³ee iewjnpesjerle meg×e DeLe&J³eJemLe e
G®®e jespeieej Jee{erme me#ece nesF&ue. DeMeeÒekeÀejs, ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìîee®eer De[®eCeer ner pejer
HetCe&HeCes veener lejer ceesþîee ÒeceeCeeJej ìeUueer peeT MekeÀles.munotes.in

Page 90

906.8 efveDeuHekeÀeUeceO³es keÀj keÀHeeleer®es ceeieCeer yeep et®es HeefjCeece ns l³eeb®³ee HegjJeþe -yeepet®³ee
HeefjCeeceebHes#ee DeefOekeÀ cepeyetle nesleerue. cnCetve, keÀj keÀHeele ner DeLe&J³eJemLesleerue ®eueveJee{er®³ee
oyeeJee®ee ÒeJesie Jee{C³ee®eer Meke̳elee veener. keÀj keÀHeele kesÀu³eeves SketÀCe ceeieC eerle ueies®e / lelkeÀeU
Jee{ nesles. Hejbleg l³eeb®es HegjJeþe -yeepet®es HeefjCeece ns HeÀkeÌle oerIe&keÀeUele®e peeCeJet MekeÀleerue. cnCetve
HegjJeþe yeepet®eer OeesjCes ner DeuHekeÀeUele efkebÀcele efmLejlee DeeefCe HetCe& jespeieej efceUefJeC³eemeeþer
JeeHejueer peeT MekeÀle veenerle. ogmeN³ee Meyoele meebiee³e®es lej, HegjJeþe -yeepet®eer OeesjCes ner
kesÀefveefMe³eve DeuHekeÀeueerve efmLejerkeÀjCe OeesjCee®ee He³ee&³e vemeleele. leLeeefHe, HegjJeþe yeepet®eer OeesjCes ner
oerIe& keÀeUeceO³es JesieJe eve DeeefLe&keÀ Jee{ meeO³e keÀjC³eemeeþer JeeHejueer peeT MekeÀleele.
6.9 meejebMe
ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe ³ee Meyoe®ee DeLe& Demee Deens keÀer DeMeer efmLeleer peer efmLejlee DeeefCe
®eueveJee{ men -DeefmleÊJeele / SkeÀ$e Demeleele. keÀceer Deee fLe&keÀ Jee{, Jee{leer yesjespeieejer DeeefCe
ceneieeF&®ee G®®e oj ns l³ee®es JewefMe<ìîe Deens. ns efHeÀefueHme Je¬eÀe®³ee efveceneieeF& DeeefCe yesjespeieejerceOeerue J³emle mebbyebOe oMe&efJeles. ³eeceO³es DeeHeu³eeuee efk ebÀceleer®³ee HeeleUerle
meelel³eeves Peeuesueer Jee{ DeeefCe yesjespeieejer®es Jee{uesues ÒeceeCe ³eebvee meeceesjs peeJes ueeieles.
keÀenerpeCeeb®es Demes cnCeCes Deens keÀer HegjJeþe OekeÌkesÀ / OeeskesÀ efkebÀJee HejerJ³e³epev³e ns ceboer³egkeÌle
YeeJeHegÀieJeìîeeme peyeeyeoej DemeCeejs ÒecegKe IeìkeÀ Deensle lej efpeLes Flejeb®es cnCeCes nesles keÀer
ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìîeeme peyeeyeoej DemeCeejs ÒecegKe IeìkeÀ Deensle lej efpeLes Flejeb®es cnCeCes nesles
keÀer ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe cnCetve DeesUKeu³ee peeCeeN³ee ³ee Demeeceev³e DeeefLe&keÀ Ieìvesceeieerue cegK³e
keÀejCe cnCepes ceeieCeerpev³e ns Deens.
HegjJeþe yeepet®es DeLe&Meem$e ner DeMeer efJe®eejOeeje Deens peer oerIe&keÀeU ®eeueCeeN³ee SketÀCe
HegjJeþîeeme GÊespeve osC³eemee þer efJeÊeer³e OeesjCee®³ee JeeHejeme Òeeslmeeefnle keÀjles. HegjJeþe yeepet®es
DeLe&Meem$e%e ns ueeskeÀebvee peemle keÀece keÀjC³eeme DeeefCe DeefOekeÀ ueeskeÀebvee keÀece keÀjC³eeme GÐegkeÌle
keÀjC³eemeeþer keÀj ojele Ieì keÀjC³eeme DeeefCe Yeeb[Jeue efv eefce&leeruee GÊespeve osC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀ
keÀj pecee / Hele Òeoeve keÀjC³eeme meceLe&ve osleele.
6.10 ÒeMve
1.ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe DeLe& mHe<ì keÀje.
2.YeeJeHegÀieJeìe keÀejCes keÀesCeleer les GoenjCeeboeKeue mHe<ì keÀje.
3.ceboer³egkeÌle YeeJeHegÀieJeìe®es HeefjCeece keÀesCeles ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe Ðee.
4.HegjJeþîee®³ee yeepet®³ee DeLe&Meem$ee®eer meKeesue ®e®ee& keÀje.
munotes.in

Page 91

91ÒekeÀjCe -4
7
Hewmee, efkebÀceleer Je YeeJeJee{
IeìkeÀ j®evee :
7.0 GefÎ<ìîes
7.1 ÒemleeJevee
7.2 Hewmee -DeLe& DeeefCe J³eeK³ee
7.3 HewMee®ee HegjJeþe
7.4 HewMee®³ee HegjJeþîeele meceeefJe<þ IeìkeÀ
7.5 HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ
7.6 HewMee®ee Ye´ceCeJesie
7.7 HewMee®ee Ye´ceCeJesie efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ
7.8 HewMee®eer ceeieCeer
7.9 HewMee®³ee ceeieCeer®ee uee@[& kesÀvme®ee efme×eble (jesKelee Hemebleer efme×eble)
7.10 HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele efÖeÀ[ceve ³eeb ®ee ¢ef<ìkeÀesve
7.11 meejebMe
7.12 ÒeMve
7.0 GefÎäîes
Hewµee®ee HegjJeþe ner mebkeÀuHevee DeY³eemeves.
Hewµee®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
HewMee®ee Ye´ceCeJesie ner mebkeÀuHevee peeCetve IesCes.
Hewµee®³ee ceei eCeer®es efJeefJeOe ¢äerkeÀesve mecepetve IesCes.
Hewµee®³ee ceeieCeer®ee uee@[& kesÀvme®ee efmeOoeble DeY³eemeCes.
7.1 ÒemleeJevee
meJe& ÒekeÀej®³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejeceO³es Hewmee ne SkeÀ Del³eble cenlJee®ee IeìkeÀ Deens. lemes®e
DeLe&µeem$eer³e efJ eµues

Page 92

92meg#ce DeeefCe meceûeue#eer DeLe&µeem$ee®³ee DeY³eeme Òeef¬eÀ³esleerue SkeÀ ceO³eJeleea IeìkeÀ Deens.
meJe&ÒekeÀej®³ee ceeveJeer DeeefLe&keÀ J³eJenejeceO³ es Hewµeeuee Devev³emeeOeejCe cenlJe Deens.
Hewmee ne Òel³eskeÀ DeLe&J³eJemLesleerue efJeefvece³ee®es keÀe³eosµeerj ceeO³ece cnCetve cenlJee®eer YetefcekeÀe
Heej Hee[lees. leLeeHeer keÀeUevegmeej l³eeb®es mJe©He yeouele iesues. Hewµeeuee efJeefOeûee¿e ®eu eve Demesner
cnìues peeles keÀejCe keÀesCel³eener DeLe&J³eJemLesleerue Hewµeeuee l³ee –l³ee osµeeleerue keÀe³eo³ee®ee DeeOeej
Demelees.
7.2 Hewmee –DeLe &D e e e f C eJ ³ e e K ³ e e
DeLe&J³eJemLee ner Yeeb[Jeueµeener ueeskeÀµeener efceÞe mJe©Hee®eer pejer Demeuee rl e j e rn e r
keÀesCel³eener DeLe&J³eJemLesleerue keÀesCeleener J³eJenej HewµeeefµeJee³e HetCe& nesJet µekeÀle veener. cnCepes®e mebHetCe&
peieYejele DeLe&J³eJemLesle Hewµeeuee Dev³e³e meeOeejCe cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. keÀejCe Hewµeeves ceeveJeer
peerJev ee®³ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe Oeeefce&keÀ Deµee Òel³eskeÀ #es$eele ÒeJesµe kesÀuesuee Deens.
Lees[ke̳eele Hewmee ne meJe& DeeefLe&keÀ J³eJeneje®ee keWÀêefyebot ceeveuee peelees. Hewµee®³ee J³eeK³ee
KeeueerueÒeceeCes : -
Hewµee®³ee J³eeK³ee :
1) Òee. nece :
’efJeefvece³ee®es ceeO³ece DeeefCe cetuîeceeHevee®es keÀe³ex keÀjCeejer Jemleg cnCepes®e `Hewmee' nes³e.“
2) Òee. keÀeTLej :
’peer Jemleg efJeefvece³ee®es ceeO³ece cnCetve mJeerkeÀejueer peeles DeeefCe l³ee®e yejesyej peer
cetu³eceeHeve Je cetuîemeb®e³e Demes ner keÀe³e& keÀjles, leer Jemleg cnCepes®e `Hewmee' nes³e.“
3) Òee. Jee@keÀj :
’Hewµee®eer keÀe³e& keÀjCeejer Jemleg cnCepes®e `Hewmee' nes³e.“
4) Òee. mesefueieceve : -
’p³ee Jemleguee meJee¥ceeHe&Àle ceev³elee efceUeueer Demeles Demes keÀesCeleerner Jemleg cnCepes `Hewmee'
nes³e.“
7.3 Hewµee®ee HegjJeþe (SUPPLY OF MONEY)
DeLe&µeem$eele Hewµee®³ee HegjJeþîee®ee DeY³eeme DeveskeÀ Jelejerner l³ee meboYee&le DeLe&µeem$e%eebceO³es SkeÀJee ke̳eele efometve ³esle veener. keÀener DeLe&le%eeb®³ee celes
Hewµee®ee HegjJeþe cnCepes efJeefµeä keÀeueKeb[ele efJeefvece³ee®es meeOeve cnCetve GHe³eesieele DeeCeuesuee Hewµee®ee
meeþe nes³e.munotes.in

Page 93

93³ee celeevegmeej SketÀCe veeCeer Je keÀeieoer ®eueve, ceeieCe eros³e þsJeer ³eeb®es SkeÀef$ekeÀjCe cnCepes
Hewµee®ee HegjJeþe nes³e. DeueerkeÀ[erue keÀeUele Hewµee®³ee HegjJeþîeele cegole þsJeer, ye®ele þsJeer, keÀe³ece
þsJeer, Heesmìeleerue þsJeer, µesDeme&ceO³es iegbleefJeuesuee Hewmee ³ee meJee&®ee meceeJesµe nesl ees.
J³eeK³ee :
’SkeÀe efJeefµeä JesUer osµee®³ee DeLe&J³eJemLesleerue ueeskeÀebpeJeU GHeueyOe Demeuesueer Hewµee®eer
SketÀCe ieesUeyesjerpe cnCepes Hewµee®ee HegjJeþe nes³e.“
Hewµee®³ee HegjJeþîeele meceeefJeÿ Demeuesues IeìkeÀ Heg{erue ÒeceeCes mHeä ke Àjlee ³esleerue.
7.4 Hewµee®³ee HegjJeþîeele meceeefJeÿ IeìkeÀ (CONSTITUENTS OF
MONEY SUPPLY)
Hewµee®³ee HegjJeþîeeleerue meceeefJeä IeìkeÀeb®ee DeY³eeme Heg{erue JesieJesieȳee ¢äerkeÀesveebÜejs
DeY³eemelee ³esF&ue.
A)meveeleve ¢äerkeÀesve (mebkegÀef® ele cegêe ):
meveeleve HebLeer DeLe&le%eebveer Hewµee®³ee efJeefvece³e ceeO³ece ³ee keÀe³ee&Jej Yej osTve Hewµee®³ee
HegjJeþîeele Heg{erue oesve ieesäeR®ee meceeJesµe kesÀuee.
1) ueeskeÀebpeJeUerue ®eueve (keÀe³eosefµej veeCeer DeeefCe veesìe)
2) J³eeHeej er yeBkeÀebpeJeUerue ceeieCeeros³e þsJeer.
Deµee HeOoleerves ueeskeÀebkeÀ[erue SketÀCe ®eueve (Currency) DeeefCe yeBkeÀebkeÀ[erue ceeieCeeros³e
þsJeer (Demandable Deposits) efceUtve Hewµee®ee HegjJeþe J³ekeÌle keÀjlee ³eslees. ³eeuee®e M1Demes
mebyeesOeu es peeles. Hejblet Hewµee®³ee HegjJeþîee®eer ner J³eeK³ee mebkegÀef®ele mecepeueer peeles.
B)DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesve (DemebkegÀef®ele cegêe ):
Hewµee®³ee DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesveele Heg{erue JesieJesieU³ee ¢äerkeÀesveeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees .
1) ceewefêkeÀ ¢efäkeÀesve (Òee. efceuìve efÖeÀ[ceve ):
Òee. efceuìve efÖeÀ[ceve ³eebveer Hewµee®³ee ³ee ¢äerkeÀesveevegmeej Hewµee®eer J³eeK³ee J³eeHekeÀ
mJe©Heele kesÀueer Deens. l³eebveer ³eeÜejs Hewµee®³ee cetuîemeb®e³evee®³ee keÀe³ee&Jej Yej efouesu ee Deens.
efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes Hewµee®³ee HegjJeþîeele ®eueveer veesìe, veeCeer ³eeyeesjyej®e yeBkeÀebkeÀ[erue ceeieCeeros³e
ye®ele þsJeer, ®eeuet þsJeer, cegole þsJeer ³eeb®eener meceeJesµe kesÀuesuee Deens. efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes Deµee
HeOoleerve s J³eeHeejer yeBkeÀebpeJeUerue cegole þsJeer ³eeb®³eeceO³es HewµeeFlekeÀer®e jesKelee Demeu³eeves Hewµee®³ee
HegjJeþîeele ³eeb®ee meceeJesµe kesÀuesuee Deens.
2) ieuex DeeefCe µee@ ³eeb®ee ¢äerkeÀesve :
Òee. ieuex Deeefve µee@ ³eebveerosefKeue Hewµee®³ee HegjJeþîee®eer J³eeHekeÀ mJe©Heele J³eeK³ee kesÀuesueer
Deens. l³eeb®³ee celes Hewµee®³ee HegjJeþîeele efÖeÀ[ceve ³eebveer meebefieleuesu³ee IeìkeÀebyejesyej yeBkeÀeb®³ee ye®ele,munotes.in

Page 94

94cegole þsJeeryejesyej®e Flej efJeefÊe³e mebmLeebkeÀ[erue þsJeer, keÀpe& osCee N³ee mebIeìveebkeÀ[erue þsJeer, ie=nefvecee&Ce
meesmee³eìerkeÀ[erue ye®eleer F. ®ee ner meceeJesµe nesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
Hewµee®³ee HegjJeþîee®³ee Jejerue ¢äerkeÀesveebyejesyej®e Hewµee®³ee HegjJeþîee®³ee mebkeÀuHevee Je
l³eeceO³es nesCeejs yeoue ³eeb ®eer efJeµuesHegjJeþîee®³ee Heg{erue -®eej mebkeÀuHevee eqmJekeÀejuesu³ee Deensle.
1) M1:M1³ee mebkeÀuHevesuee mebkegÀef®ele Hewmee (Narrow Money) Demes meg×e cnìues peeles.
M1³ee mebkeÀuHevesceO³es ÒeecegK³eeves ueeskeÀebkeÀ[s Demeuesuee jesKe Hewmee cnCepes ®eueve keÀer p³eeceO³es
Oeeleg®eer veeCeer Je keÀeieoer ®euevee®ee GHe³eesie neslees. l³ee®eÒeceeCes yeBkeÀebkeÀ[s Demeuesueer ceeieCeer os³e þsJeer
Je efjPeJe& yeBkesÀkeÀ[er ue Flej þsJeer®ee meceeJesµe kesÀuee peelees.
2) M2:M2ner mebkeÀuHevee Hewµee®eer DemebkegÀef®ele mebkeÀuHevee ceeveueer peeles. M2³eemebkeÀuHevesceO³es
M1ceO³es meceeefJeä Demeuesues ®eueve, ceeieCeer os³e þsJeer Flej þsJeer®³ee yejesyej®e Heesmìece O³es GHeueyOe
Demeuesu³ee ye®ele þsJeer®ee osKeerue meceeJesµe kesÀuee peelees. keÀejCe ûeeceerCe Yeeieele yeBkeÀeb®³ee megefJeOee
GHeueyOe vemeu³eeves Heesmì Dee@efHeÀmesmeceeHe&Àle ûeeceerCe Yeeieeleerue ye®ele SkeÀ$eerle kesÀueer peeles.
3) M3:M3nermebkeÀuHevee osKeerue Hewµee®eer DemebkegÀef®ele mebkeÀuHevee / J³eeHebkeÀ mebkeÀuHevee ceeveueer
peeles. M3³ee mebkeÀuHevesceO³es M1ceOeerue ®eueve, ceeieCeer os³e þsJeer Flej þsJeer®³ee yejesyej®e yeBkeÀeceO³es
efJeefµeä cegoleermeeþer þsJeC³eele ³esC eeN³ee yeBkeÀeceO³es efJeefµeä cegoleermeeþer þsJeC³eele ³esCeeN³ee cegole
þsJeer®ee osKeerue meceeJesµe kesÀuee peelees.
4) M4:M4³ee mebkeÀuHevesle M3³ee mebkeÀuHevesleerue meJe& yeeyeeryejesyej®e Heesmìeleerue SkegÀCe þsJeer®ee
osKeerue meceeJesµe k esÀuee peelees.
7.5 Hewµee®ee HegjJeþe efveOee&jerle keÀjCeejs IeìkeÀ (DETERMINANTS OF
MONEY SUPPLY)
Hewµee®ee HegjJeþe efveOee&jerle keÀjCeejs keÀener efve³eb$eCeelcekeÀ lej keÀener Flej IeìkeÀ Heg{erue
ÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) G®®eµekeÌleer He wmee (High Powered Money) :
keÀesCel³eener osµeeleerue Hewµee®ee HegjJeþe efveOee&jerle keÀjC³eeceO³es G®®eµekeÌleer Hewµee®eer YetefcekeÀe
Del³eble cenlJee®eer þjles. keÀejCe G®®eµekeÌleer HewµeeceO³es Heleefveefce&leeruee ®eeuevee osC³ee®eer #ecelee
Demeles. l³eecegUs osµeeleerue Hewµee®³ee HegjJeþîeele ceesþer Jee{ Ie[tve ³esles.
2) ueeskeÀeb®eer jesKe jkeÌkeÀce peJeU yeeUieC³ee®eer ÒeJe=Êeer :
pej osµeeleerue ueeskeÀeb®eer jesKelee Hemebleer DeefOekeÀ Demesue lej yeBkeÀekeÀ[s þsJeeR®³ee mJe©Heele
Hewmee keÀceer jentve Heleefveefce&leer keÀceer nesTve Hewµee®³ee HegjJeþîeele Ieì nesles.munotes.in

Page 95

95³eeTueì pej ueeskeÀebveer Hewmee jesKe mJe©Heele mJele:peJeU yeeUieC³eeSsJepeer yeBkeÀekeÀ[s
þsJeeR®³ee mJe©Heele þsJeu³eeme yeBkeÀeb®eer Heleefveefce&leer #ecelee Jee{t ve Hewµee®ee HegjJeþe Jee{lees.
3) mejkeÀejer DeboepeHe$ekeÀ :
mejkeÀej®³ee DeboepeHe$ekeÀe®es ÒeecegK³eeves efµeuekeÀer®es DeboepeHe$ekeÀ, letìer®es DeeefCe mebletefuele
DeboepeHe$ekeÀ Demes leerve ÒekeÀejele JeieeakeÀjCe kesÀues peeles. p³eeJesUer mejke Àej efµeuekeÀer®es efkebÀJee
Jee{J³ee®es DeboepeHe$ekeÀ ceeb[les lesJne mejkeÀej keÀj DeeefCe keÀjeb®³ee J³eleerjerkeÌle Flej ceeiee&ves pecee
kesÀuesuee meJe& Hewmee Ke®e& keÀjles l³eecegUs Hewµee®ee HegjJeþe Ieìlees. ³eeGìue letìer®³ee DeboepeHe$ekeÀeceg Us
veJeerve ®eueve íHeeF& DeeefCe efJeosµeer keÀpee&cetUs osµeeleerue Hewµee®³ee HegjJe{îeele Jee{ nesles.
4) Hewµee®ee Ye´ceCeJesie : -
pesJne Hewµee®ee Ye´ceCeJesie DeefOekeÀ Demelees, lesJne Hewµee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles. ³eeTueì
keÀceer Demesue l ej Hewµee®³ee SketÀCe HegjJeþîeele Ieì nesles.
5) jeefKeJe efveOeer®es ÒeceeCe : -
ceO³eJeleea yeBkeÀ osµeeleerue J³eeHeejer yeBkeÀebvee jesKe jeefKeJe efveOeer (CRR) Je JewOeefvekeÀ jesKelee
efveOeer (SLR) ®es ÒeceeCe þjJetve oslees. CRR JeSLRceO³es Jee { kesÀu³eeme yeBkeÀebkeÀ[erue þsJeerHeQkeÀer
DeefOekeÀ jkeÌkeÀce ceO³eJeleea yeBkesÀpeJeU pecee Peeu³eeves yeBkeÀeb®eer keÀpex osC³ee®eer cnCepes®e Heleefveefce&leer®eer
#ecelee Ieìuîeeves Hewµee®³ee HegjJeþîeele Ieì nesles.
³eeTueì CRR JeSLR®³ee ÒeceeC eeleerue Ieì ner Hewµee®³ee HegjJeþîeele Jee{ Ie[Jetve
DeeCeles.
6) Keguîee yeepeejeleerue jesK³eeb®eer Kejsoer –efJe¬eÀer :
osµeeleerue mejkeÀejves osµeebleie&le keÀpe& GYeejC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkesÀÜejs meeJe&peefvekeÀ
keÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer kesÀu³eeme peveles®ee Hewmee mejkeÀejer keÀpe&jesK³eebceO³es iegbleu³eeves Hewµee®ee HegjJeþe
Ieìlees.
³eeTueì mejkeÀejer keÀpe&jesK³eeb®eer HejleHesÀ[ kesÀu³eeme J³eepe DeeefCe cegÎue jkeÌkeÀce Hejle
efceUeu³eeves Hewµee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles.
7) yeBkeÀojeleerue yeoue :
p³ee ojeves ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer yeBkeÀebvee keÀpex oslees l³eeme yeBkeÀoj cnCeleele. mecepee
ceO³eJeleea yeBkesÀves yeBkeÀojele Jee{ kesÀueer lej keÀpee&Jejerue J³eepeojele Jee{ Peeu³eeves yeBkeÀeb®eer Heleefveefce&leer
Ieìles Je Hewµee®ee HegjJeþe keÀceer neslees.
³eeTueì yeBkeÀoj Ieìuîeeme ceO³eJeleer& yeBkesÀ®eer keÀpex mJemle Peeu³eeves yeBkeÀeb®eer Heleefveefce&leer
#ecelee Jee{tve Hewµeeb®ee HegjJe{e Jee{lees.munotes.in

Page 96

967.6 Hewµee®ee Ye´ceCeJesie (VELOCITY OF CIRCULATION OF
MONEY)
Velocity ³ee Fbûepeer µeyoe®ee DeLe& ieleer efkebÀJee Jesie Demetve Circulation ³ee µeyoe®ee
DeLe& Ye´ceCe Demee neslees. cnCetve Velocity of Circulation of Money cnCepes®e Hewµee®ee
Heefj®eueve efkebÀJee Hewµee®ee Ye´ceCe Jesie nes³e. l³eeuee®e H ewµee®eer ieleerµeeruelee Demeener µeyo Òe³eesie JeeHejuee
peelees.
keÀesCel³eener osµeeleerue Hewµee®ee HegjJeþe ue#eele ³esC³eemeeþer Hewµee®ee Ye´ceCeJesie ner mebkeÀuHevee
efJe®eejele Iesleueer peeles. Hewµee®³ee SkeÀe veiee®ee efJe®eej kesÀu³eeme Dem es efometve ³esles keÀer efJeefµeä
keÀeueeJeOeerceO³es Hewµee®ee ne veie SkeÀe J³ekeÌleerkeÀ[tve ogmeN³ee J³ekeÌleerkeÀ[s efHeÀjle jenlees efkebÀJee
nmleeblejerle nesle jenlees. DeLe&J³eJemLesleerue Hewµee®ee ne efHeÀjC³ee®ee Jesie cnCepes®e Hewµee®ee Ye´c eCeJesie
nes³e.
J³eeK³ee :
1) ’Hewµee®es SkeÀ HeefjceeCe efJeefµeä keÀeueKeb[ele efpeleke̳ee JesUe JeeHejues peeles leer mebK³ee cnCepes
Hewµee®ee Ye´ceCe Jesie nes³e.“
2) ’SkeÀe efJeefµeä keÀeueKeb[ele Hewµee®ee SkeÀkeÀ efpeleke̳ee JesUe Jemlet DeeefCe mesJeeb®³ee Kejsoermeeþer
JesieJesieȳee J³ekeÌleeRkeÀ[tve Hegvne Hegvne nmleeblejerle neslees leer mejemejer mebK³ee cnCepes®e Hewµee®ee
Ye´ceCeJesie nes³e.“
Goe. : -mecepee 1000 ©He³ee®eer SkeÀ veesì SkeÀ ceefnv³eele 20 JesUe Ke®e& Peeueer lej leer®ee
Ye´ceCeJesie 20 Hejblet leer®³eecegUs Hewµee®ee SketÀCe HegjJeþe cee$e (1000 ƒ20) 20,000 ©. SJe{e
Demesue.
7.7 Hewµee®ee Ye´ceCeJesie efveOee&jerle keÀjCeejs IeìkeÀ
Hewµee®³ee Ye´ceCeJesieeJej Heg{erue IeìkeÀ HeefjCeece keÀjleele.
1) GlHeVe efceUefJeC³ ee®ee keÀeueeJeOeer :
pej J³ekeÌleeruee efceUCeejs GlHeVe þjeefJekeÀ keÀeueeJeOeerceO³es ÒeeHle nesle Demesue.
Goe. oj efoJeµeer, oj DeeþJe[îeeuee, oj ceefnv³eeuee lej Deµee HeefjefmLeleerceO³es efJeefµeÿ
keÀeueeJeOeerveblej GlHeVe efceUefJeC³ee®eer nceer Demeu³eeves ueeskeÀeb®eer Ke®e& ÒeJe=Êe peemle jenles. l³eecegUs®e
Hewµee®ee Ye´ceCeJesie osKeerue peemle jenlees.
³eeGueì GlHeVe efceUefJeC³ee®ee keÀeueeJeOeer Deefve³eefcele Deefveefµ®ele Demesue YeefJe<³e
keÀeUemeeþer Hewmee jesKe mJe©Heele peJeU þsJeC ³eemeeþer Je=Êeer Jee{le peeles. cnCepes Ke®ee&®es ÒeceeCe keÀceer
jenle Demeu³eeves Hewµee®ee Ye´ceCeJesie osKeerue keÀceer jenlees.munotes.in

Page 97

972) Hewmes osC³ee®³ee HeOoleer :
Hewmes osC³ee®³ee HeOoleer osKeerue Hewµee®ee Ye´ceCeJesie DeJeuebyetve Demelees. oj efo Jeµeer / oj
nHl³eeuee Hewmes efou³eeme Hewmee Ke®e& keÀjC³eeef®e ÒeJe=Êeer peemle Demeles. l³eecegUs®e Hewµee®ee Ye´ceCe Jesie
peemle jenlees.
³eeGueì SkeÀ jkeÌkeÀceer Hewµee®es J³eJenej lej nesle Demeleerue lej Hewmee Ke®e& keÀjC³ee®es ÒeceeCe
keÀceer je nle Demeu³eeves Hewµee®ee Ye´ceCeJesie osKeerue keÀceer jenlees.
3) jeä^er³e GlHeVee®es JeeìHe :
jeä^er³e GlHeVee®³ee JeeìHeeJej osKeerue Hewµee®ee Ye´ceCeJesie DeJeuebyetve Demelees.
DeLe&J³eJemLesceO³es Þeerceble ueeskeÀeb®³ee meJe&®³ee meJe&®³ee meJe& iejpee HetCe& Peeuesu³ee Demeu³eeves l³eeb®eer
ye®ele keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer keÀceer Demeu³eeves Hewµee®ee Ye´ceCeJesie osKeerue peemle jenlees.
4) GÐeesieOebo³eeceOeerue lespeer –ceboer®eer HeefjefmLeleer :
osµeeleerue Go³eesieOebo³ee®³ee HeefjefmLeleer ®ee osKeerue Hesµee®³ee Ye´ceCeJesieeJej HeefjCeece Peeuesuee
efometve ³eslees. DeLe&J³eJemLesceO³es lespeer®eer HeefjefmLeleer Demeleevee / Go³eesieeb®eer YejYejeì Demeleevee
Hewµee®es J³eJenej lJejerle DeeefCe peueo ieleerves nesle Demeu³eeves Hewµee®ee Ye´ceCeJesie peemle jenesle.
³eeGueì ceboer®eer HeefjefmLeleer Demesue lej GOeejer®es J³eJenej Jee{le Demeu³eeves Hewµee®³ee
Ye´ceCee®ee Jesie keÀceer ueeielees.
5) yeBkeÀeb®eer HeefjefmLeleer :
efJekeÀefmele osµeeceO³es efJeÊeer³e J³eJemLee pej cepeyet le Demesue lej yeBkeÀeceeHe&Àle kesÀues peeCeejs
Hewµee®es J³eJenej Jee{le peele Demeu³eeves Hewµee®ee Ye´ceCeJesie peemle jenlees.
6) Hewµ ee®³ee J³eJeneje®eer meeOeves :
pej DeLe&J³eJemLesceO³es Hewµee®³ee oUCeJeUCee®eer meeOeves DeeOetefvekeÀ mJe©Hee®ee rD e m e l e e r u el e j
Hewmee keÀceerle -keÀceer JesUsle, keÀceerle -keÀceer Ke®ee&le SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer menpeHeCes
nmleeblejerle nesle Demeu³eeves Hewµee®ee Ye´ceCeJesie peemle jenlees.
7) jesKelee nsleg :
Hewmee jesKe mJe©Heele peJeU yeeU ieC³ee®eer ueeskeÀeb®eer ÒeJe=Êeer peemle Demesue lej Deµee
ueeskeÀeceeHe&Àle Ke®e& osKeerue ceesþîee ÒeceeCeele kesÀuee peelees. l³eecegUs®e Deµee ueeskeÀeb®³ee yeeyeleerle Hewµee®ee
Ye´ceCeJesie peemle jenlees.
7.8 Hewµee®eer ceeieCeer
Òel³eskeÀ µeem$e eceO³es pemes keÀener cenÊJee®es µeesOe ueeieuesues Deensle lemee®e Hewµee®ee µeesOe ne
DeLe&µeem$eeleerue SkeÀ cenlJee®ee µeesOe ceeveuee peelees. HewµeeÜejs meJe&®e osJeeCe IesJeeCeer ®es J³eJenej nesle
Demeu³eeves meJee&keÀ[tve Hewµeemeeþer ceeieCeer ke sÀueer peeles. JemletÒeceeCes®e HewµeeueemegOo ceeieCeer Demeles.munotes.in

Page 98

98Hejblet HeÀjkeÀ SJe{e®e keÀer Jemlet mJele: GHe³eesieer Demeles lej Hewmee cee$e GHe³eesieer Jemletb®³ee Kejsoermeeþer
Hewµeeuee ceeieCeer kesÀueer peeles. Hewµee®³ee ³ee Jewefµeä³eecegUs®e Demes cnìues peeles keÀer ‘We can not
eat money but we can not eat without money’ cnCepes®e DeeHeCe Hewmee KeeT µekeÀle
veener Hejblet Hewmee vemesue lej Flej keÀener®e KeeT µekeÀle veener. ³eeJe©ve Hewµee®es cenlJe efometve ³esles.
cnCetve®e Hewµee®³ee ce eieCeerefJeHewµee®³ee ceeieCeer®es ¢äerkeÀesve
A)Hewµee®³ee ceeieCeer®ee meveeleveer ¢äerkeÀesve :
meveeleveer DeLe&le%eeb®³ee celes Hewmee ne kesÀJeU SkeÀ efJeefvece³ee®es ceeO³e ce Deens. cnCepes®e Hewmee
nermJele: GHeYeesi³e Jemlet vemetve Hewmee GHeYeesi³e Jemletb®³ee Kejsoer®es meeOeve Deens. cnCetve®e
meveeleveJeeoer DeLe&le%eeb®³ee celes Hewµeeuee Jemlet –mesJeebÒeceeCes Òel ³e#e ceeieCeer vemetve leer DeÒel³e#e
mJe©Hee®eer Demeles. meveeleveJeeo³eeb®³ee celes DeLe&J³eJemLesleerue Hewµee®eer ceeieCeer ner l³ee osµeeleerue
efJeefµeä keÀeueKeb[eleerue Jemlet -mesJeeb®³ee Kejsoer -efJe¬eÀer®³ee J³eJenejebJe©ve mecepet µekeÀles. Hejblet
meveeleve Jeeoer DeLe&le%eebveer Hewµee®³ee c eeieCeer®ee efJe®eej J³ekeÌleeriele ve keÀjlee mebHetCe& meceepee®³ee
ceeieCeer®ee efJe®eej kesÀu³eeves ns efJeµuesB)Hewµee®³ee ceeieCeer®ee DeeOetefvekeÀ ¢äerkeÀesve :
DeeOegefvekeÀ DeLe&µeem$ee®es pevekeÀ Òee. pes. Sce. kesÀvme ³eebveer 1936 ceO³es efueefnuesu³ee
DeeHeu³ee ‘The General Theory of Employment, Interest and Money’ ³eeûebLeele
Hewµee®³ee ceeieCeerefJeueeskeÀ Hewµeeuee ceeieCeer keÀjleele. cnCepes®e ueeskeÀebvee Hewmee jesKe mJe©Heele peJeU yeeUieCes DeefOekeÀ
Hemeble Demeles keÀejCe ³ee jesKeles®³ee DeeOeejs les keÀesCel³eener Jemlet -mesJeeb®eer kesÀJnener Kejsoer keÀ©
µekeÀleele. ³ee jeskeÀ[ He mebleer cetUs®e ueeskeÀebceeHe&Àle Hewµeeuee ceeieCeer kesÀueer peeles.
Òee. uee@[& kesÀvme ³eeb®³ee celes ueeskeÀ DeeHeu³eepeJeU Hewmee jesKe mJe©Heele peJeU yeeUieleele les
Het{erue leerve nsletbcetUs.
1) J³eJenej nslet.
2) YeefJe<³ekeÀeueerve lejleto er®ee nslet.
3)meÆsyeepeer®ee nslet.
C)efceuìve efÖeÀ[ceve®ee Hewµee®³ee ceeieCeer®ee ¢äerkeÀesve :
uee@[& kesÀvme veblej Deeuesu³ee Òee. efceuìve efÖeÀ[ceve, Òee. yeeTceesue ³eemeejK³ee DeLe&leb%eebvee
kesÀvme®es Hewµee®³ee ceeieCeer®es Jejerue 3 nslet DeJeemleJe Jeeìle nesles. keÀejCe Jejerue leervener nsletves Hewµeeuee
kesÀueer peeCeejer ceeieCeer ner GlHeVeHeeleUer DeeefCe J³eepeojeves Òesjerle Peeuesueer Deens. Hejblet DeeOetefvekeÀmunotes.in

Page 99

99DeLe&le%eeb®³ee celes DeLe&J³eJemLesleerue Hewµee®eer ceeieCeer ne r DeLe&J³eJemLesleerue Hewµee®³ee meeþîeeJej
DeJeuebyetve Demeles.
Òee. efceuìve efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes Hewµee®³ee ceeieCeerJej efkebÀcele HeeleUer ne IeìkeÀ HeefjCeece
keÀjlees. cnCepes®e efkebÀcele HeeleUer Je Hewµee®eer ceeieCeer ³eeceO³es Òel³e#e J e ÒeceeCeµeerj mebyebOe Demeu³eeves ³ee
oesIeebceO³es meceeve efoµesves yeoue nesleele. cnCepes®e efkebÀcele HeeleUer Jee{u³eeme Hewµee®eer ceeieCeer Jee{les Je
efkeÀceble HeeleUer Ieìu³eeme Hewµee®³ee ceeieCeerle Ieì nesles.
7.9 Hewµee®³ee ceeieCeer®ee u ee@[& kesÀvme®ee efmeOoeble (jesKelee Hemebleer efmeOoeble )
‘The General Theory of Employment, Interest and Money’ ³eeûebLeele
1936 ceO³es uee@[& kesÀvme ³eebveer Hewµee®³ee ceeieCeer®ee `jesKelee Hemebleer efmeOoeble' ceeb[uee ueeskeÀeb®eer jesKe
jkeÌkeÀce peJeU yeeUieC³ee®eer ceeveefmekeÀ ÒeJe=Êeer cnCepes®e jesKelee Hemebleer nes³e. ner jesKelee Hemebleer
Heg{erue 3 nsletbves Òesjerle Demeles.
Hewµee®eer ceeieCeer
A)J³eJenej nslet :
Hewmee ns efJeefvece³ee®es ceeO³ece cnCetve keÀe³e& keÀjerle Dem elees. l³eecegUs J³eJenej nsletves Hewµeemeeþer
ceeieCeer kesÀueer peeles. ueeskeÀeb®ee Ke®e& ojjespe nesle Demelees. cee$e ueeskeÀeb®es GlHeVe ojjespe ve efceUlee
þjeefJekeÀ keÀeueeJeOeerveblej ÒeeHle nesle Demeles. cnCetve owvebefove J³eJenej HetCe& keÀj C³eemeeþer J³ekeÌleer mJele:
peJeU keÀener jesKe Hewmee peJeU yeeUiele Demelees. owvebefove J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer ueeskeÀebceeHe&Àle
Hewµeeuee ceeieCeer kesÀueer peeles.
J³eJenej nsletves Hewµee®eer ceeieCeer Heg{erue 2 ÒekeÀejs Jeieeake=Àle keÀj lee ³esles.
1) GlHevve nsleg.
2) J³eJemee³e nsleg.
1) GlHevve nsleg :
GHeYeeskeÌl³eevee Jemleg DeeefCe mesJee®³ee Kejsefomeeþer lemes®e owvebefove Ke®e& YeeieefJeC³eemeeþer
jesKe Hewµeeuee ceeieCeer keÀjeJeer ueeieles. GHeYeeskeÌl³eekeÀ[tve Hewµeeuee nesC eejer ceole l³ee®³ee GlHevveeJej
DebJeueyetve Demeles. J³ekeÌleer®es GlHevve pemes -pemes Jee{le peeles. leme -leµeer J³ekeÌleer®eer Hewµee®eer ceeieCeer
Jee{le peeles.munotes.in

Page 100

1002) J³eJemee³e nslet :
J³eJemee³e nslet®ee mebyeOe J³eeHeejer / Go³eespekeÀeµeer ³eslees. GHeYeeskeÀl³eeÒeceeCes®e J³eeHeeN³eebvee
osKeerue mJele: peJeU owvebefove J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer Hewµeeuee ceeieCeer keÀjeJeer ueeieles. p³ee
J³eeHeeN³eeb®eer owvebefove Guee{eue peemle Demesue l³ee®eer Hewµeemeeþer ceeieCeer peemle jenles.
³eeGue ì Guee{eueer®es ÒeceeCe keÀceer Demesue. Deµee J³eeHeeN³ee®eer Hewµee®eer ceeieCeer keÀceer jenles.
B)o#elee nslet : -
YeefJe<³ekeÀeUele GoYeJeCeeN³ee mebkeÀìevee meeceesjs peeC³eemeeþer ueeskeÀ mJele:peJeU Hewmee jesKe
mJe©Heele peJeU þsJeCes Hemeble keÀ jleele. DeeHeu³eeuee YeefJe<³e HetCe&lee De%eele Demesle cnCepes®e
YeefJe<³ekeÀeUeyeÎue efveefµ®ele Deboepe J³ekeÌle keÀjlee ³esle veener. keÀejCe, Òel³eskeÀe®ee YeefJe<³ekeÀeU
Deefveefµ®ele DeeefCe DebOekeÀejce³e Demelees. Hewµee®³ee DeeOeejs cetuîemeb®e³ e keÀjlee ³esle Demeu³eeves
YeefJe<³eeleerue DeeHeÊeer / mebkeÀì efveJeejC³eemeeþer ueeskeÀ Hewµeeuee ceeieCeer keÀjleele.
J³ekeÌleer®³ee ¢äerves YeefJe<³ekeÀeUeceO³es DeepeejHeCe, DeHeIeele, ogowJeer Ieìvee, yesjespeieejer,
Je=OolJe, ce=l³et, Oeeefce&keÀ keÀe³e& Deµee ÒekeÀej®³ee Ieìvee efvecee&Ce nesJet µekeÀleele. Deµee HeefjefmLeleeruee
meeceesjs peeC³eemeeþer ueeskeÀ mJelee : peJeU Hewmee jesKe mJe©Heele yeeUieleele. cnCepes®e les Hewµeeuee
ceeieCeer keÀjleele. pej Deµee mebkeÀìe®eer µeke̳elee peemle Demesue lej o#elee nsletves Hewµee®eer ceeieCeer
peemle kesÀueer peeles.
³eeGueì mebkeÀìe®eer µeke̳elee keÀceer Demesue lej o#elee nsletves Hewµee®eer ceeieCeer keÀceer jenles.
C)meìdìsyeepeer / HeefjkeÀuHeve nslet :
uee@[& keÀsvme ³eeb®³ee celes Jeje rue 2 nslet yejesyej Hewµee®eer ceeieCeer keÀjC³ee®ee eflemeje nsleg
cnCepes®e meìdìsyeepeer®ee nslet nes³e. keÀener ueeskeÀ meìdìsyeepeer keÀ©ve veHeÀe efceUefJeC³eemeeþer Hewµee®eer
ceeieCeer keÀjleele. ceO³emLe, meeJekeÀej, keÀpe& J³eJenej keÀjCeejs oue eue ns J³eepeojevegmeej Hewµee®eer
ceeieCeer keÀceer –peemle ÒeceeCeele keÀjerle Deensle . yeouel³ee J³eepeoje®ee HeÀe³eoe IesC³eemeeþer Demes
meeJekeÀej Hewµeeuee ceeieCeer keÀjerle Demeleele.
Yeeb[Jeue yeepeejeleerue µesDeme& Je keÀpe&jesK³eeb®³ee efkeb Àceleerle melele yeoue nesle Demeleele. ³ee
yeoueeb®ee HeÀe³eoe IesC³ee®³ee GÎsµeeves keÀener ceO³emLe mJele:peJeU jesKe Hewmee yeeUieleele DeLee&le Deµee
³ee meAEsyeepeer®³ee nsletves Hewµeemeeþer kesÀueer peeCeejer ceeieCeer ner J³eepeojeJej DeJeuebyetve Demeles Je leer
J³eepeoje®³ee J³emleÒeceeCeele yeoueles.
cnCepes®e J³eepeojele Jee{ Peeu³eeme meìdìsyeepeer®³ee nsletves Hewµeeuee kesÀueer peeCeejer ceeieCeer
Ieìles Je J³eepeojele Ieì Peeu³eeme meìdìsyeepeer®³ee nsletves Hewµeemeeþer kesÀueer peeCeejer ceeieCeer Jee{les.
³ee®ee®e DeLe& meìdìsyeepeer®³ee nsletves Hewµeeuee kesÀueer peeCeejer ceeieCeer J³eepeoje®³ee J³emle ÒeceeCeele
yeoueles cnCepes®e J³eepeoj Je meìdìsyeepeer®³ee nsletves Hewµeeuee kesÀueer peeCeejer ceeieCeer ³eeceO³es
$eÝCeelcekeÀ mJe ©Hee®ee mebyebOe Demelees. ns®e Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 101

101
Deeke=Àleer 7.1
Jejerue Deeke=Àleerle OXDe#eeJej meìdìsyeepeer®³ee nsletves Hewµeemeeþer kesÀueer peeCeejer ceeieCeer lej
OYDe#eeJej J³eepee®ee oj oµe&efJeuesuee Deens. LDne jesKeles®ee ceeieCeer Je¬eÀ Demetve lees $eÝCeelcekeÀ
Gleeje®ee oµe&efJeuee Deens keÀejCe meìdìsyeepeer®³ee nsletves Hewµeemeeþer kesÀueer peeCeejer ceeieCeer ner
J³eepeoje®³ee J³emle ÒeceeCeele yeoueles.
megjJeeleerme J³eepeoj OR 1Demee peemle Demelee bvee HewµeeHeemetve efceUCeejs GlHevve DeefOekeÀ
efceUle Demeu³eeves Hewmee peJeU yeeUieC³ee®es ÒeceeCe cnCepes®e Hewµee®es ceeieCeer OM 1Deµeer keÀceer jenles.
Hejblet J³eepeoj OR 2Demee Ieìu³eeme Hewµee®eer ceeieCeer Jee{tve OM2Deµeer jenles.
J³eepee® ee oj OR 3³ee efJeefµeä HeeleUerHe³e¥le keÀceer Peeu³eeme ne Je¬eÀ Heg{s ve mejkeÀlee lees
OXDe#eeuee meceeblej yevelees keÀejCe SkeÀe efJeefµeä HeeleUeruee J³eepeoj keÀceer Peeuee lej Hewmee
keÀpee&T osTve keÀesCelee®e HeÀe³eoe nesle vemeu³eeves meìdìsye epeer Hewmee mJele:peJeU jesKe mJe©Heele
yeeUieCes Hemeble keÀjleele ³eeuee®e uee@[& kesÀvme ³eebveer `jesKeles®ee meeHeUe' (Liquidity Trap) Demes
cnìues Deens.
7.10 HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele efÖeÀ[ceve ³eeb®ee ¢äerkeÀesve (FRIEDMAN'S
APPROACH)
efMekeÀ eiees HebLeer³e DeLe&Meeðe%e efceuìve efÖeÀ[ceve ³eebveer HewMee®³ee ceeieCeerefJeceeb[uee Deens. lees HewMee®eer ceeieCeer þjJeleevee HewMee®³ee YegefcekeÀ[s efJeMesceeieCeer þjJeleevee HewMee®eer Y etefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles Je l³eecegUs SketÀCe jeä^er³e GlHeVeele Jee{ nesle
Demeles.
efÖeÀ[ceve®³ee celeevegmeej HewMee®³ee ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®elee ner SkeÀeHes#ee peemle Demeles.
cnCepes®e GlHeVe HeeleUerle p³ee ojeves Jee{ eEkeÀJee Ieì ne sles l³ee®ee HeefjCeece cnCetve HewMee®eer ceeieCeer
l³eeHes#ee peemle ojeves Jee{les eEkeÀJee Ieìles. Hewmee ne SkeÀ mebHeÊeer®ee ÒekeÀej Demetve l³ee®es Flej
keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee mebHeÊeerle ©Heeblej keÀjlee ³esles. cnCetve osMee®eer ceeieCeer ner Yeeb[Jeueer Jemlegb®³ee
ceeieCeer®ee®e SkeÀ ÒekeÀej Deens.munotes.in

Page 102

102HewMee®³ee ceeieCeerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ :efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes HewMee®³ee ceeieCeerJej Heg{erue
IeìkeÀ HeefjCeece keÀjleele.
1) eEkeÀcele HeeleUerë
efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes efk eÀceble HeeleUer Je HewMee®eer ceeieCeer ³eele Òel³e#e Je ÒeceeCeMeerj mebyebOe
Demeu³eecegUs ³ee oesnesle meceeve efoMesves yeoue nesleele. cnCepes®e eEkeÀceleer®eer HeeleUer Jee{u³eeme HewMee®eer
ceeieCeer Jee{les Je eEkeÀcele HeeleUerle Ieì Peeu³eeme He wMee®³ee ceeieCeerle osKeerue IeìkeÀ nesles.
2) DeLe&J³eJemLesleerue JeemleJe GlHeeove Je GlHeVe HeeleUerë
efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celeevegmeej JeemleJe GlHeVe HeeleUer Je HewMee®eer ceeieCeer ³eele SkeÀe®e efoMesves
yeoue nesleele. cnCepes®e GlHeeoveele Jee{ Peeu³eeme HewMee®³ee ceeieCeerlener Jee{ nesles. Je GlHeeove Ieì
Peeu³eeme HewMee®³ee ceeieCeerle ner Ieì nesles Jeemleke GlHeVe Jee{ues keÀer HewMee®eer ceeieCeer Jee{les. keÀejCe
JeemleJe GlHeVe Jee{eryejesyej ueeskeÀeb®es jenCeerceeve Jee{les Je jenCee rceeve Jee{er®ee HeefjCeebce HewMee®eer ceeieCeer
DeefOekeÀ Jee{les.
3) J³eepe ojë
efceuìve efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes J³eepeoj Je HewMee®eer ceeieCeer ³eeceO³es J³emle mJe©Hee®ee mebyebOe
Demelees. cnCepes J³eepeojele Jee{ Peeu³eeme HewMee®eer ceeieCeer I eìles Je J³eepeojele Ieì Peeu³eeme
HewMee®eer ceeieCeer Jee{les.
4) meeceev³e eEkeÀcele HeeleUer®³ee ojeleerue yeoueë
efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes meeceev³e eEkeÀceleer®³ee HeeleUerleerue yeoue DeeefCe HewMee®es cetu³e
³eeb®³eeleerue mebyebOe J³emle mJe©Hee® ee Demelees keÀejCe YeeJe Jee{er®³ee keÀeUele HewMee®es cetu³e Ieìle
Demeles. efÖeÀ[ceve®³ee celes Jejerue meg©Jeeleer®³ee oesve IeìkeÀele DeeefCe HewMee®³ee ceeieCeerle mece efoMesves
yeoue nesleele. lej veblej oesve IeìkeÀele DeeefCe HewMee®³ee ceeieCeer leJ³emle efoMesves yeoue nesleele.
meebjeMe efÖeÀ[ceve®³ee celes mebHeÊeer efJeefJeOe mJe©Heele OeejCe keÀjlee ³esles. Goe. Hewmee, jesKes,
MesDeme&, YeeweflekeÀ Jemlet DeeefCe ceeveJeer Yeeb[Jeue Fl³eeefo. J³ekeÌleer Jejerue ÒekeÀejele DeeHeu³ee mebHeÊe er®es
efJeYeepeve keÀ©ve peemleerle peemle meceeOeeve efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
efÖeÀ[ceve ³eeb®es HewMee®³ee ceeieCeer®es HeÀueve Heg{erueÒeceeCes: -
1,,,, ,, ,dpMD F P rb re W y uP dt   ³esLes
md = HewMee®eer ceeieCeer
P=meeceev³e eEkeÀcele HeeleUer
rb =jesK³eeHeemetve efceUCeejs GlHeVe
re =MesDeme& Jejerue yeepeej J³eepe oj.munotes.in

Page 103

1031,dpP dtYeeweflekeÀ mebHeÊeerJejerue ceeveJeer Yeeb[JeueeMeer iegCeesÊej
Y= SketÀCe mebHelleer
U= mebHeÊeer OeejCe keÀjCeeN³ee®³ee DeeJe[erefveJe[erJe j HeefjCeece keÀjCeejs, GHe³eesefielee efveOee&jerle
keÀjCeejs ®eue.
F= HeÀueve
efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes HewMee®eer ceeieCeer ner JeemleJe efMeuekeÀermeeþer Demeles. l³eeb®eer ner HewMee®eer
ceeieCeer HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee DevegYeJepev³e HegjeJ³eeJ ej DeeOeejuesueer Deens. HewMee®eer ceeieCeer ner keÀe³ece
GlHeeVeeJej DeeOeejuesueer Demetve J³ekeÌleer®es GlHeVe pemepemes Jee{le peeles. lemeleMeer HewMeeb®eer ceeieCeer
Jee{le peeles. Demes efÖeÀ[ceue ³eeb®es cele Deens.
7.11 meejebMe (CONCLUSION)
DeLe&J³eJemLesleerue meJe& iejpeeb®eer Hetle&lee ner HewMeecegUs®e nesle Demeu³eeves HewMee®eer ceeieCeer kesÀueer
peeles. HejbHejeiele DeLe&Meeðe%ee®³ee celes Hewmee ns SkeÀ J³eJenej Hegle&les®es meeOeve Demeu³eeves efJeefvece³ee®³ee
nsletves l³eeuee ceeieC eer kesÀueer peeles. veJemeveeleJeeoer DeLe&Meeðe%eeb®³ee celes HewMee®³ee cetu³e mebûen ³ee
iegCeOecee&cegUs HewMeeuee ceeieCeer Demeles. kesÀvme meejK³ee DeLe&Meeðe%eeves HewMee®³ee ceeieCeer®es ÒeecegK³eeves
leerve cenÊJee®es nslet efJe®eejele Iesleues. lejefÖeÀ[ceve meejK³ee DeLe&Meeðe%eeves HewMee®³ee ceeiee&®ee efJe®eej
keÀjleevee HewMee®³ee YetefcekesÀuee cenÊJe efoues Deens.
7.12 ÒeMve
1. HewMee®³ee ceeieCeer yeeyele meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve mHeä keÀje.
2. HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele Demeuesu ³ee veJemeveeleveJeeoer ¢äerkeÀesvee®eer ®e®ee& keÀje.
3. ìerHee efuene.
De) Hewmee.
ye) Hewµee®ee Ye´ceCe Jesie
keÀ) Hewµee®ee HegjJeþe
[) M1DeeefCe M4
4. Heg{erue Òeµveeb®eer GÊejs efuene.
De) Hewµee®³ee HegjJeþîeele meceeefJeÿ Demeuesues IeìkeÀ keÀesCeles?
ye) Hewµee®ee HegjJeþe efveOee&jerle keÀjCeejs IeìkeÀ mHeä keÀje.
keÀ) Hewµee®³ee Ye´ceCeJesieeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ.
[) `jesKelee Hemebleer efmeOoeble' meefJemle mHeä keÀje.
munotes.in

Page 104

1048
HewMee®eer ceeieCeer
IeìkeÀ j®evee :
8.0 GefÎ<ìîes
8.1 ÒemleeJevee
8.2 HewMee®³ee ceeieCeer yeeyele HejbHejeiele / meveeleveJeeoer ¢ef<ìkeÀesve
8.2.1 ®eueve mebK³eeceeve efme×eble
8.3 HewMee®³ee ceeieCeer®ee veJemeveeleveJeeoer ¢ef<ìkeÀesve
8.3.1 keWÀye´erpe meceerkeÀjCes efkebÀJee jesKe efMeuuek eÀ ¢ef<ìkeÀesve (Cambridge
equations or Cash Balance Approach) veJemeveeleveJeeoer ¢ef<ìkeÀesve
(New Classical Approach)
8.4 ÒemleeJevee
8.5 ®eueveJee{
8.6 YeeJeJee{er®es / ®eueveJee{er®es ÒekeÀej
8.6.1 Jemlet®³ee efkebÀcele Jee{er®³ee ojeJe©ve Heg{erue ®eej ÒekeÀej He[leele
8.6.2 MeemekeÀer³e nmle#esHeeJe©ve YeeJeJee{er®es ÒekeÀej
8.6.3 keÀeUevegmeej YeeJeJee{
8.6.4 ceeieCeer Òesefjle
8.6.5 Ke®e& Òesefjle ®eueveJee{ / YeeJeJee{
8.7 ®eueveJee{er®eer keÀejCes
8.8 ®eueveJee{er®es HeefjCeece
8.9 ®eueveJee{ efve³eb$eCe
8.9.1 ®eueveefJe8.9.2 jepekeÀes8.9.3 Flej GHee³e
8.10 meejebMe
8.11 ÒeMvemunotes.in

Page 105

1058.1 GefÎäîes (OBJECTIVES)
HewMee® ³ee ceeieCeer yeeyele®³ee efJeefJeOe DeLe&Meeðeeb®³ee ¢äe rkeÀesveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesveele efHeÀMej ³eeb®³ee ®eueve mebK³eeceeve efme×eblee®eer meefJemlej ®e®ee& keÀjCes.
veJemeveeleveJeeoer ¢äerkeÀesveele keWÀefêle meceerkeÀjCes He [leeUtve HeneCes
®eueveJee { ¿ee mebkeÀuHeves®ee DeY³ eeme keÀjCes
®eueveJee {er®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®eer ®e®ee& keÀjCes.
®eueveJee {er®eer keÀejCes leHeemeCes
®eueveJee {er®ee HeefjCeece peeCetve IesCes
®eueveJee { jesKeC³eemeeþer ceewêerkeÀ Je jepekeÀesef8.2 Òemle eJevee (INTRODUCTION)
HewMee®³ee ceeieCeer®es efJeJes®eve DeveskeÀ DeLe&Meeðe %eeveer kesÀuesues Deens. ³eeceO³es ÒeecegK³eeves -
1) HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve
2) HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele veJemeveeleveJeeoer ¢äerkeÀesCe
3)HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele kesÀvme®ee ¢äerkeÀesve
4) HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele efÖeÀ[ceve ³eeb®ee ¢äerkeÀesve
Fl³eeoer o=äerkeÀesveeb®ee meceeJesMe neslees.
Òemlegle ÒekeÀjCeele DeeHeCe Jejerue ¢äerkeÀesvee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
Hewmee n e DeLe&Meeðeeleerue meJee&le ceesþe MeesOe nes³e. ueneveebHeemetve Je=×ebHe³e¥le meJee¥vee Hewmee nJee
nJeemee Demelees. keÀejCe ceeveJee®es yengleskeÀ J³eJenej ns HewMee®³ee mene³³eeves HetCe& kesÀues peeleele. cnCetve
meceepeeleerue meJe& veeieefjkeÀebke À[tve HewMeemeeþer ceeieCeer Demeles lej HewMee®ee HegjJeþe eEkeÀJee efveefce&leer
keÀjC³ee®es DeefOekeÀej cee$e ceO³eJeleea Meemeve Je ceO³eJeleea yeBkesÀuee RBI Demeleele. efJeMesMeemevee®³ee meuu³eevegmeej Je ceewêerkeÀ OeesjCee ®eer GefÎäîes meeO³e keÀjC³eemeeþer HewMee®³ee HegjJeþîeele
Jee{ eEkeÀJee Ieì keÀjle Demeles.
Jemlet®³ee ceeieCeer ÒeceeCee®es HewMeeuee osKeerue ceeieCeer Demeles. HeÀjkeÀ SJe{e®e keÀer Jemlet mJele:
GHe³eesieer Demeles lej HewMee®eer GHe³eesieer Jemlet® eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer ceeieCeer kesÀueer peeles. Hewmee ner
mJele:GHe³eesieer Jemlet vemetve GHe³eesieer Jemletb®³ee Kejsoer meeþer HewMee®eer ceeieCeer kesÀueer peeles. cnCetve Demes
cnìues peeles keÀer Hewmee DeeHeCe KeeT MekeÀle veener. Hejbleg HewMeeefMeJee³e Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀ©
MekeÀle veener. ³eemleJe HewMee®³ee ceeieCeer yeeyele®es efJeefJeOe ¢äerkeÀesve Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esleeruemunotes.in

Page 106

1068.2 HewMee®³ee ceeieCeer yeeyele HejbHejeiele / meveeleveJeeoer ¢<ìerkeÀesve
(CLASSI CAL APPROACH)
HejbHejeiele DeLe&Meeðe%eebveer HewMeeuee cenÊJe efouesues veJnles. l³eeb®³ee celes HewMeeuee Òel³e#e
ceeieCeer vemetve Hewmeener mJele: GHeYeesiee®eer Jemleg veener. Hejbleg GHe³eesieer Jemleg ÒeeHle keÀ©ve osC³ee®eer
MekeÌleer HewMeeceO³es Deens. HewMeeuee HeÀkeÌle efJeefvece³ee®es meeOeve cnCetve ceeieCeer Demeles. HewMee®³ee meene³³eeves
Flej Jemleg Je mesJee Kejsoer keÀjC³eemeeþer HewMeeuee ceeieCeer Demeles. Hewmee HetCe&le: leìmLe Demelees. l³eeuee
mJele: meeþer ceeieCeer vemeles. Flej Jemleg Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer HewMeeuee ceeieCeer Demeu³eecegUs
SKeeÐee osMeele SkeÀe JepeeCeeN³ee J³eJenejeJe©ve þjles. HewMeeceO³es pesJe{s peem le J³eJenej kesÀues peeleerue lesJe{er HewMeeuee ceeieCeer
peemle Demeles Demes HeejbHeejerkeÀ DeLe&Meeðe%eeb®es cele nes³e.
HejbHejeiele DeLe&Meeðe%eeb®³ee celeevegmeej HewMee®³ee ceeieCeer®es HeefjCeece J³ekeÌleerefveÿ IeìkeÀebJej
DeJeuebyetve vemegve l es Jemlegefveÿ IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Deensle. HejbHejeiele DeLe&Meeðeeveer HewMee®³ee
ceeieCeer®ee efJe®eej J³ekeÌleeriele ve keÀjlee mebHetCe& meceepee®³ee ceeieCeer®ee efJe®eej kesÀu³eecegUs ns efJeMuesSkeÀleHeÀea DeeefCe DeHetCe& mJe©Hee®es Deen s.
1) meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve (Classical approaches):
HewMee®es cetu³e :
HewMee®es cetu³e ner mebkeÀuHevee HewMee®³ee Kejsoer MekeÌleerMeer mebyebefOele Demeles. cnCepes®e HewMee®³ee
SkeÀe HeefjceeCeele pesJe{îeeJemleg Je mesJeeb®es veie Kejsoer keÀjl ee ³esleele leer veie mebK³ee cnCepes HewMee®es
cetu³e nes³e. HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer ner eEkeÀcele HeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles. eEkeÀcele HeeleUer peemle
Demeu³eeme HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer keÀceer Demeles Je eEkeÀcele HeeleUer keÀceer Peeu³ eeme HewMee®eer Kejsoer
MekeÌleer peemle Demeles. cnCepes®e HewMee®es cetu³e ns eEkeÀcele HeeleUer®³ee J³emle ÒeceeCeele yeoueles. ns
DeeHeCe meg$e ©Heeves Heg{erue ÒeceeCes Heent.
met$e1VMP(Value of Money)
³esLes VM=HewMee®es cetu³e (Value of Money)
P=eEkeÀcele HeeleUer (Price Level)
8.2.1 ®eueve mebK³eeceeve efme×eble (The Quantity Theory of Money):
³eeuee®e efJeefvece³e ¢äerkeÀesve eEkeÀJee J³eJenej ¢äerkeÀesve (Transaction approach) Demes
cnCeleele.
HewMee®es cetu³e keÀ mes þjles ³ee®es mHeäerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe efme×eble ceeb[ues iesues.
l³eeceO³es efHeÀMej ³eeb®ee efJeefvece³e ¢äerkeÀesve cenÊJee®e ceeveuee iesuee. Dee³eeeqJn&ie efHeÀMej ³eebveer 1911
ceI³es The Purchasing Power of Money ne ûebLe Òeefme× ke À©ve l³eeceO³es ®eueve mebK³eeceeve
efme×eble mHeä keÀjC³eemeeþer efJeefvece³e meefcekeÀjCe ceeb[ues. HewMee®³ee efJeefvece³e ceeO³ece ³ee keÀe³ee&Jejmunotes.in

Page 107

107efJeMesHewMee®es cetu³e cnCepes HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer nes³e. HewMee®³ee meene³³eeves pesJe{îee Jemleg Je mesJee Kejsoer
keÀjlee ³esleele. l³eeuee®e HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer cnCeleele. HewMee®es cetu³e Jemlegb®³ee eEkeÀcele HeeleUerJej
DeJeueby etveDemeles. l³eeb®³ee celes HewMee®ee meeþe Jee{sue leMeer eEkeÀcele HeeleUer Jee{sue DeeefCe HewMee®es cetu³e
keÀceer nesF&ue cnCepes®e HewMee®ee meeþe Je eEkeÀcele HeeleUer SkeÀe®e efoMesves yeoueleele lej HewMee®es cetu³e
DeeefCe eEkeÀcele HeeleUer J³ emle ÒeceeCeele yeoueleele. Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demeleevee HewMee®eer mebK³ee
ogHHeì kesÀueer Demelee Jemleg®³ee eEkeÀceleer ogHHeì nesleele Je HewMee®es cetu³e efveceHeì nesles.
efme×eblee®eer HeefjYee1) pes.Sme. efceue : ``Flej HeefjefmLel eer keÀe³ece Demeleebvee HewMee®es cetu³e ns HewMee®³ee HejerceeCee®³ee
efJe©× efoMesves yeoueles. l³eecegUs HewMee®³ee HeefjceeCeeleerue Òel³eskeÀ Jee{eryejesyej HewMee®es cetu³e lesJe{s®e
Ieìles Je HewMee®³ee HeefjceeCeeleerue Òel³eskeÀ IeìercegUs HewMee ®es cetu³e l³ee®e ÒeceeCeele Jee{les.''
2) Òee. efHeÀMej :``Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demeleevee HewMee®³ee HeefjceeCeele nesCeeN³ee Òel³eskeÀ
yeoueecegUs cetu³e HeeleUerle Òel³e#eHeCes yeoue nesleele.''
efme×eblee®es mHeäerkeÀjCeë
Òee. efHeÀMej ³eeb ®³ee celes HewMee®es cetu³e ns HewMee®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeeJej DeJeuebyetve Demeles.
Hejbleg HewMee®eer ceeieCeer DeuHekeÀeUele efmLej Demeles. cnCetve HewMee®³ee HegjJeþîee®ee®e HewMee®³ee cetu³eeJej
HeefjCeece neslees cnCetve HewMee®eer ceeieCeer J e HegjJeþe ³eeb®es Lees[ke̳eele mHe<ìerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes.
De) HewMee®eer ceeieCeer (Demand for Money) :
efHeÀMej®³ee efme×ebleeble HewMee®eer ceeieCeer PT ves oMe&efJeueer peeles. efHeÀMej®³ee celes HewMeeuee
ceeieCeer ner HeÀkeÌle efJeefvece³e J³ eJenejemeeþer Demeles. Flej Jemleg Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer DeeHeCe
HewMeeuee ceeieCeer keÀjlees. cnCepes HewMeeuee Òel³e#e ceeieCeer vemeles. ³eemleJe SKeeÐee osMeele HewMeeuee
DemeCeejer ceeieCeer efkeÀleer ns l³ee osMeeleerue meJe& Jemleg m esJee ³eeb®³ee HeefjceeCeeuee l³eeb®³ee efkeÀbceleerves iegCeues
cnCepes mecepeles. met$e ©Heeves ns DeeHeCeeme Heg{erue ÒeceeCes oeKeefJelee ³esF&ue.
HewMee®eer ceeieCee r=P T
P.T.³esLes
P=eEkeÀcele HeeleUer
T=Jemleg Je mesJee ³eeb®es HeefjceeCe
PDeeefCe T®ee iegCeekeÀej kesÀu³eeme DeeHeCeeme HewMee®eer ceeieCeer efkeÀleer ns keÀUtve ³esles.
ye) HewMee®ee HegjJeþe (Supply of Money) :
efHeÀMej®³ee efme×ebleele HewMee®ee HegjJeþe MVves oMe&efJeuee peelees. Yeejleele HewMee®ee HegjJeþe
keÀjC³ee®es keÀe³e& keWÀê mejkeÀej Je ceO³eJeleea yeBkeÀ keÀjles. ne HewMee®³ee HegjJeþe efkeÀleer keÀjeJe³ee®ee ³ee
yeeyele efveCe&³e keWÀê mejkeÀej®³ee ceewefêkeÀ OeesjCeeJej DeJeuebyetve Demelees. ³ee OeesjCeevegmeej kesÀu³ee
peeCeeN³ee HegjJeþîeeuee MÜejs oMe&efJ eC³eele ³esles. ³esLes mejkeÀej Je ceO³eJeleea yeBkesÀves efvecee&Ce kesÀuesu³ee
keÀe³eosMeerj HewMee®³ee HegjJeþîee®ee Ye´ceCeJesie ue#eele IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. HewMeeuee Ye´ceCeJesie cnCepesmunotes.in

Page 108

108HewMee®es SkeÀ HeefjceeCe SkeÀe efoJemeele efkeÀleer JesUe nmleeblejerle nesles. Goe. SkeÀ ©He³ee SkeÀe efoJemeele
one JesUe nmleeblejerle Peeuee lej l³ee ©He³ee®ee Ye´ceCe 10 nes³e. ne Ye´ceCeJesie Je keÀe³eosMeerj Hewmee
³eeb®³ee iegCeekeÀejeme HewMee®ee SketÀCe HegjJeþe Demes mebyeesOeues Deens. meg$e©Heeves
HewMee®ee HegjJeþe = MV Demes ceeb[ues peeles.
M=HewMee®es SketÀCe HeefjceeCe (Quantity of Money)
V=HewMee®ee Ye´ceCe Jesie (Velocity of Money)
JejerueÒeceeCes HewMee®³ee ceeieCeer HegjJeþîee®ee efJe®eej keÀ©ve efHeÀMejves Heg{erue ÒeceeCes meefceke ÀjCe
ceeb[ues Deens.
met$e MV = PT = HewMee®ee HegjJeþe =HewMee®eer ceeieCeer, ns meceerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes ceeb[lee ³esF&ue.MVPT
Jejerue meefcekeÀjCeele efHeÀMejves Hele HewMee®ee efJe®eej kesÀuesuee veJnlee HeÀkeÌle keÀe³eosMeerj
HewMee®ee®e efJe®eej kesÀuesuee neslee. DeueerkeÀ[erue keÀeUele HeleHewMeeuee Del³eble cenÊJe ÒeeHle Peeuesues Deens.
cnCetve efHeÀMejves DeeHeu³ee meceerkeÀjCeele megOeejCee keÀ©ve veJeerve meceerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes ceeb[ues.11MV M VPT
pesLes,
M1 = Hele Hewmee
V 1=Hele HewMee®ee Ye´ceCeJesie
M=HewMee®ee HegjJeþe
V=HewMee®ee Ye´ceCeJesie
T=Jemleg Je mesJee ³eeb®es HeefjceeCe
P=eEkeÀcele HeeleUer
Jeefjue meefcekeÀjCeele P®eer eEkeÀcele M,V,M1,V1,T³ee IeìkeÀeb Jej DeJeuebyetve Demeles
cee$e efHeÀMejves V,M1,V1,Tns meJe& IeìkeÀ DeuHekeÀeUele efmLej ceeveues Demegve HeÀkeÌle M³ee
IeìkeÀebcegUs®e eEkeÀcele eEkeÀcele HeeleUer yeoueles Demes cnìues Deens. l³eeb®³ee celes HewMee®ee HegjJeþîeele
ogHHeì Peeu³eeme e EkeÀcele HeeleUer ogHHeì nesles Je HewMee®es cetu³e efveceHeì nesles Je HewMee®ee HegjJeþe efveceHeì
Peeu³eeme eEkeÀcele HeeleUer efveceHeì nesles Je HewMee®es cetu³e ogHHeì nesles. efHeÀMej®³ee meceerkeÀjCeele eEkeÀcele
Ieeuetve HewMee®³ee cegu³eele nesCe ejs yeoue DeeHeCeeme mHeä keÀjlee ³esleerue.
GoenjCeeLe& : -
mecepee
M=20 keÀes. ©.
V=4
M1=40 keÀes. ©.
V1=10
T=60 keÀes.©.munotes.in

Page 109

109lej efkebÀcele HeeleUer Je HewMee®es cetu³e keÀe³e jeefnue?
1120 4 40 1060
80 400
60
48060MV M VPT
P
P
P


P=8 ner eEkeÀcele HeeleUer nes ³e
³eeJe©ve DeeHeCeeme HewMee®es cetu³e keÀe{lee ³esF&ue1MV + M' V'60
20×4 + 40×10
60
80+ 400
60480T 


rHewMee®es ceu t ³eek E eÀcele HeeleUe
HeM w ee®es ceu t ³e18ns HewMee®es cetu³e nes³e.
II)mecepee DeeHeCe MDeeefCe M1®es HeefjCeece ogHHeì kesÀu³eeme DeeefCe V,V1JeTefmLejceeveu³eeme
eEkeÀcele HeeleUer PogHHeì nesTve HewMee®es cetu³e efveceHeì nesF&ue.
mecepee M=40 keÀes ©.
M' =80 keÀes. ©.
V=4
V' =10
T=60 keÀes.©.
lej
1140 4 80 1060MV M VPT
P160 80060
960
60P
P

P=16©He³es ner efkebÀcele Hee leUer nes³e. ³eeJeªve HewMee®es cegu³e keÀe{lee ³esF&ue.munotes.in

Page 110

1101MV + M' V'6040×4 +80×1060
160+800
60960T



rHeM w ee®es ceu t ³eek E eÀcele HeeleUe
116ns HewMee®es cetu³e nes³e.
DeMee jerleerves HewMee®es HeefjceeCe ogHHeì Peeu³eeme eEkeÀcele HeeleUer ogHHeì nesles Je HewMee®es cetu³e
efvecces nesles Jejerue GoenjCeeb®³ee mee¿eeves mHeä kesÀues Deens.
HewMee®es HeefjceeCe 20 keÀesìer ©He³es Je©ve 40 keÀesìer ©He³es Peeu³eecegUs P®eereEkeÀcele 8
©He³eeJe©ve 16 ©He³es Je HewMee®es cetu³e 1/8 Je©ve 1/16 Peeues.
HewMee®ee HegjJ eþe
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 8.1
ns efHeÀMej®es meceerkeÀjCe Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHeä keÀjlee ³esles. Jejerue Deeke=Àleer ceO³es OX
De#eeJej HewMee®ee HegjJeþe Je OY De#eeJej eEkeÀceleHeeleUer oMe&efJeuesueer Deens Je D ne Je¬eÀ M Je P ³ee
ceOeeru e keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe oMe&efJelees .
HewMee®ee HegjJeþîeele M1 Je©ve M2 He³e¥le cnCepes ogHHeì Jee{ kesÀu³eeme eEkeÀcele HeeleUer ner
P1 Je©ve P2 He³e¥le ogHHeì nesles. ns mHeä nesles.
ie=efnles :
efHeÀMej®ee ®euevemebK³eeceeve efme×eble Heg{erue ie= efnleebJej DeeOeeefjle Deens.munotes.in

Page 111

1111) HewMee®ee Ye´ceCeJesie efmLej Deens.
2) keÀe³eosMeerj Hewmee Je Hele Hewmee ³eeb®es ÒeceeCe keÀe³ece Deens.
3) Jemleg Je mesJee (T)³eeb®es ÒeceeCe keÀe³ece Demeles
4) Jemleg efJeefvece³ee®eer mebK³ee keÀe³ece Deens.
5) Het Ce& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer Demeles.
6) HewMeeuee DemeCeejer ceeieCeer keÀe³ece Demeles
7) Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demeles.
efHeÀMej®³ee efme×ebleeJej kesÀu³ee peeCeeN³ee ìerkeÀe
1) Flej HeefjefmLeleer efmLej vemeles:
efHeÀMej ³eebveer efme×ebl ee®eer ceeb[Ceer keÀjleevee Flej HeefjefmLeleer efmLej ceeveueer Deens. HeCe ns
®etkeÀ Deens keÀejCe Deepe®³ee ieleerMeerue DeLe&J³eJemLesle Flej HeefjeqmLeleerle melele yeoue nesle Demeleele
Demes Òee. nece ³eeb®es cele Deens.
2) HetCe& jespeieeje®eer ®e gkeÀer®eer ie=efnles:
DeLe&J³eJemLesle HegCe&jespeieejer Demeles Demes efHeÀMej ³eebveer ie=nerle Oejues Deens. Hejbleg HetCe&
jespeieejer®eer HeefjefmLeleer DeYeeJeeves®e Dee{Ules. l³eecegUs J³eJenejele ³eeb®ee GHe³eesie nesle veener.
3) meJe&®³ee meJe& GlHeVe Ke®e& kesÀues peele veener:
³ee efme×ebleele ueeskeÀeb®es meJe& GlHeVe Ke®e& kesÀues peeles Demes ie=nerle Oejues Deens. HeCe les
®egkeÀer®es Deens. keÀejCe meceepe DeeHeu³ee GlHeVee®ee keÀener Yeeie YeefJe<³e keÀeUeleerue lejlegoermeeþer jeKetve
þsJelees.
4) J³eepeoje®ee efJe®eej veener:
efHeÀMejves DeeHeu³ee efme×ebleele J³eepeoje®ee Deefpeyeele efJe®eej kesÀuesuee veener. l³eecegUs ne
efme×eble DeHetCe& Jeeìlees.
5) HewMee®ee Ye´ceCe Jesie efmLej vemelees:
efHeÀMejves DeeHeu³ee efme×ebleele HewM ee®ee Ye´ceCe efmLej Deens Demes ie=nerle Oejues Deens. Hejbleg les
®egkeÀ Deens. keÀejCe 1923 ceO³es pece&veerle HewMee®ee Ye´ceCeJesie Jee{u³eecegUs YeeJeJee{ Peeueer nesleer.
6) efmLeleerMeerue efme×eble:
efHeÀMej®es efJeefve³ece meceerkeÀjCe efmLeleer Meerue Demeu³eeves ieleerMeerue DeLe&J³eJemLesleerue yeoueeb®ee
DeY³eeme keÀjC³eeme ns meceerkeÀjCe GHe³eesieer He[le veener.
7) HewMee®es HeefjceeCe Je eEkeÀcele HeeleUerleerue Òel³e#e Je ÒeceeCeMeerj mebyebOe ®egkeÀer®ee:
ceeieCeerleerue Jee{, cekeÌleso ejer Je meeþsyeepeer ³eecegUs ner Jemlegb®³ee eEkeÀceleerle Jee{ Ie[tve ³esle
Demeles ³eekeÀ[s cee$e efHeÀMejves ogue&#e kesÀues Deens.munotes.in

Page 112

1128) Jemleg Je mesJee ³eeb®es HeefjceeCe efmLej vemeles:
ueeskeÀeb®³ee JeemleJe GlHeVe HeeleUerle Jee{ Peeu³eeme ueeske Àeb®ee GHeYeesie Jee{lees. l³eecegUs
ueeskeÀeb®es Kejsoer J³eJenej Jee{leele. efMeJee³e HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ Peeu³eemener Demes nesles. Hejbleg
Jemleg Je mesJeeb®es ÒeceeCe efmLej Demeles Demes ie=nerle OejCes ®egkeÀer®es Deens.
9) efHeÀMejves Hew Mee®³ee HegjJeþîeeJej DeJeemleJe YejosTve HewMee®³ee ceeieCeerkeÀ[s ogue&#e kesÀues Deens.
10) meJe&meeOeejCe ceeieCeer Je HegjJeþe efme×eble HewMeeueener ueeiet keÀjC³eele Deeu³eecegUs veJeerve Demes
keÀener ³ee efme×ebleeves meebefieleues veener.
11) meJ e&®e J³eJenej jesKe HewMeele ®eeueleele®e Demes ie=nerle Oe©ve ®egkeÀ kesÀueer Deens.
12) ³ee efme×ebleeves lespeer ceboer Je Jemleg®eer eEkeÀcele HeeleUer ³eeleerue mebyebOe efJe®eejele Iesleuesuee veener.
13) HewMee®³ee cetu³eeJej GlHeVe ye®ele, jeä^er³e GlHeVe, ueeskeÀmebK³ee GHeYeesie F. IeìkeÀeb®ee HeefjCeece
nesle Demelees. ns efHeÀMejves efJe®eejle Iesleues veener.
8.3 HewMee®³ee ceeieCeer®ee veJemeveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve (NEO CLASSICAL
APPROACH)
8.3.1 keWÀye´erpe meceerkeÀjCes eEkeÀJee jesKe efM euuekeÀ ¢äerkeÀesve (Cambridge equations
or Cash Balance Approach) veJemeveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve (New Classical
Approach) :
jesKe efMeuekeÀ ¢äerkeÀesve Fbiueb[ ceOeerue keWÀefye´pe DeLe&Meeðe%e [e@. ceeMe&ue, Heeriet, je@yeì&meve
Je Òee kesÀvme ³eebveer ceeb[uee.
jesKe efMeuuekeÀ ¢äerkeÀesCeevegmeej HewMee®es cetu³e ns HewMee®³ee ceeieCeerJej eEkeÀJee jesKe
efMeuekeÀerJej DeJeuebyetve Demeles. eEkeÀJee HewMeele cetu³e mebûen ne iegCe Demeu³eecegUs ner HewMeeuee ceeieCeer
Demeles. keWÀefye´pe efJe®eejmej Ceervegmeej HewMee®es cetu³e ns meceepeekeÀ[tve jesKe HewMeeuee Demeuesu³ee ceeieCeerJej
DeJeuebyetve Deens. meceepeeves pej peemle jesKe HewMee®eer ceeieCeer kesÀueer lej HewMee®es cetu³e ns Jee{les DeeefCe
keÀceer HewMee®eer ceeieCeer kesÀueer lej HewMee ®es cetu³e keÀceer nesles. meejebMe HewMee®es cetu³e ns jesKe HewMeeuee
DemeCeeN³ee ceeieCeerJej DeJeuebyetve Demeles.
keWÀefye´pe efJe®eejJebleeb®³ee celes meceepeekeÀ[tve HewMeeuee DemeCeejer ceeieCeer ner efJeefJeOe nsletmeeþer
Demeles. Hejbleg ner Hew Mee®eer ceeieCeer DeveskeÀ IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles. Goe. meceepeekeÀ[tve meceepee®eer
GlHeVeHeeleUer jeä^er³e GlHeVee®eer JeeìCeer, ueeskeÀmebK³ee, J³eJenej He×leer ³ee IeìkeÀebJej ns ÒeceeCe
DeJeuebyetve Demeles. DeMee ÒekeÀejs HewMee®ee HegjJeþe efmLej Demeleevee HewMee®eer ceeieCeer Jee{u³eeves HewMee®es
cetu³e Jee{les DeeefCe HewMee®eer ceeieCeer keÀceer Peeu³eeme HewMee®es cetu³e keÀceer nesles. l³eebveer HewMee®eer ceeieCeer
DeeefCe HewMee®ee HegjJeþe ³eeceOeerue mebyebOe mHeä keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe meefcekeÀjCes efouesueer Deensle.
l³eevee®e keWÀefye´pe meefcekeÀjCes Demes cnCeleele.
keWÀefye´pe meefcekeÀjCes Heg{erueÒeceeCes.
1) [e@. ceeMe&ue ³eeb®es meceerkeÀjCe
ceeMe&ue ³eebveer DeeHeues meceerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes ceeb[ues Deens.
M=KYmunotes.in

Page 113

113³esLes
M=SketÀCe Hewmee (efJeOeerûee¿e Hewmee +yeBkesÀleerue ®eeuet þsJeer)
Y=JeemleJe jeä^er³e GlHeVe
K=SketÀCe JeemleefJekeÀ GlHeVee®ee Demee Yeeie keÀer pees ueeskeÀ HewMee®³ee mJe©Heele DeeHeu³ee peJeU þsJet
Feq®íleele. ceeMe&ue®³ee mecee rkeÀjCee®³ee meene³³eeves HewMee®es cetu³e Heg{erue ÒeceeCes MeesOetve keÀe{lee ³esles.KYPM
[e@. ceeMe&ue ³eeb®³ee celes MHes#ee KceOeerue yeoue cenÊJee®es Demetve les eEkeÀcele HeeleUerJej
DeefOekeÀ ÒeYeeJe Hee[leele. ceeMe&ue ®³ee celes pej K®³ee DeekeÀejele Jee{ Peeueer lej Jemleg DeeefCe mesJeeb®³ee
ceeieCeerle Ieì nesles DeeefCe cnCetve efkebÀceleHeeleUer keÀceer nesles.
2) Òee efHeiet ³eeb®es meefcekeÀjCeëKRPM
³esLes
P=SkeÀe efJeefMeä Jemletle ceespeuesueer HewMee®eer eEkeÀcele
M=SketÀCe keÀe³eosMeerj Hewmee
R=SkeÀe efJeefMeä Jemlet®³ee mJe©Heeleerue SketÀCe JeemleJe GlHeVe (Goe. leebotU)
K=JeemleJe GlHeVee®ee Demee Yeeie keÀer pees ueeskeÀ DeeHeu³ee peJeU jesKe efMeuuekeÀ mJe©Heele þsJet
Feq®íleele l³ee®es ÒeceeCe
Jejerue efHeiet ³eeb®³ee meceerkeÀjCeele HeleHewMee®ee efJe®eej kesÀuesuee veener. l³ee®ee meceeJesMe keÀ©ve
efHeiegves ogmejs meceerkeÀjCe ceeb[ues lemes®e efHeiet®³ee meceerkeÀjCeeleerue PnsefHeÀMej®³ee meefcekeÀjCeeleerue Pns
efHeÀMej®³ee meefcekeÀjCeeleerue P³ee De#eje®³ee yejesyej efJe©× DeLee&ves JeeHejues Deens. l³eecegUs PneM
®³ee J³emle ÒeceeCeele yeouelees.
3) je@yeì&meve®es meceerkeÀjCeMPKT
³esLes
P=eEkeÀceleer®eer HeeleUer
M=HewMee®ee HegjJeþe
T=Jemleg Je mesJeeb®³ee Kejsoer J³eJenejeleerue mebK³ee
k=JeemleJe GlHeVee®ee Demee Yeeie keÀer pees meceepe DeeHeu³ee peJeU þsJet Feq®ílees.
je@yeì&meve ³ee®³ee celeeÒeceeCes HewMee®ee HegjJeþe (M)efmLej ie=nerle Oeju³eeme KceO³es
nesCeeN³ee yeoueecegUs PceO³es J³emle efoMesves yeoue Ie[tve ³eslees DeeefCe KefmLej ie=nerle Oeju³eeme M
ceO³es nesCeeN³ee yeoueecegUs PceO³es meceefoMesves yeoue neslees.munotes.in

Page 114

114efHeÀMej®³ee meceerkeÀjCeeMeer leguevee keÀjC³eemeeþer ns meceerkeÀjCe GHe³egkeÌle þ jles.
4) uee@[& kesÀvme ³eeb®es meceerkeÀjCe:
uee@[& kesÀvme ³eebveer 1923 ceO³es efueneruesu³ee (A Tract on Monetary Reforms)
³ee ûebLeele DeeHeues meceerkeÀjCe ceeb[ues les Heg{erue ÒeceeCes
n=P K eEkeÀJee =nPK³esLes
P=GHeYeesi³e Jemlegb®eer eEkeÀcele HeeleUer
n=ueeskeÀepeJeUerue SketÀCe Hewmee (efJeOeerûee¿e Hewmee + yeBkesÀleerue þsJeer
K=jesKe HewMeeves Kejsoer kesÀues peeCeejs Jemletb®es HeefjceeCe
uee@[& kesÀvme ³eebveer yeBkesÀleerue þsJeer®ee efJe®eej keÀjC³eeme eþer DeeHeu³ee Jejerue meceerkeÀjCeele
megOeejCee keÀ©ve les Heg{erue ÒeceeCes ceeb[ues
n=P( K +rK1)
³esLes
n=SketÀCe Hewmee
p=GHeYeesi³e Jemletb®eer eEkeÀcele HeeleUer
K=jesKe HewMeeÜejs Kejsoer kesÀues peeCeejs Jemletb®es HeefjceeCe
r=jesKe efMeuekeÀer®es yeBkeÀepeJeUerue þsJeerMeer Demeuesues ÒeceeCe
K' =yeBkesÀleerue þsJeer®³ee mJe©Heeleerue HewMeeves ueeskeÀ efkeÀleer GHeYeesi³e Jemlet Kejsoer keÀ© MekeÀleele
l³ee®es ÒeceeCe 1
Jejerue meceerkeÀjCeeJe©ve ns mHeä nesles keÀer, kesÀvme ³eeb ®es meceerkeÀjCe ns efHeiet®³ee
meceerkeÀjCeeHes#ee DeefOekeÀ Þesÿ Deens. Jejerue kesÀvme®³ee meceerkeÀjCeele K1K1DeeefCe rnsIeìkeÀ efmLej
jenleerue lees He³e¥le eEkeÀceleHeeleUer HewMee®³ee HeefjceeCeele nesCeeN³ee yeouee®³ee ÒeceeCeele yeouele jeneru e.
HewMee®³ee HeefjceeCeele Jee{ Peeu³eeme efkebÀcele HeeleUer Jee{les DeeefCe HewMee®es HeefjceeCe keÀceer Peeu³eeme
eEkeÀcele HeeleUer Ieìles.
ìerkeÀe:
keWÀefye´pe meceerkeÀjCeeJej keÀjC³eele ³esCeeN³ee ìerkeÀe Heg{erueÒeceeCes
1. J³eepeoje®ee efJe®ee j kesÀuee veener:
kesÀefye´pe meceerkeÀjCeele HewMee®eer ceeieCeer þjefJeleebvee l³ee®³ee oje®ee efJe®eej kesÀuee veener.
HewMee®eer ceeieCeer efveef½ele keÀjC³eeceO³es J³eepeoje®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer Demeles. l³eecegUs ns
meceerkeÀjCe oes

Page 115

1152. mebkegÀef®ele ¢äerkeÀesve:
uee@[&kesÀvme DeeefCe efHeiet ³eebveer ceeb[uesueer meceerkeÀjCes HeÀkeÌle GHeYeesi³e Jemleg®³ee yeeyeleerle®e
HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer ceespeleele Flej Jemlegbyeeyele efJe® eej ve kesÀu³eecegUs l³eeb®eer meceerkeÀjCes mebkegÀef®ele
þjueer Deensle.
3. DeJeemleJe ie=efnles:
jeskeÀ[ efMeuuekeÀ ¢äerkeÀesveele KDeeefCe Tns IeìkeÀ efmLej ceeveues Deens. l³eecegUs DeJeemleJe
Jeeìles.
4. J³eeHej ®e¬eÀe®es mHeäerkeÀjCe veener:
HewMee®ee HegjJeþe keÀe³ece Demeleebvee lespeer ceboer®³ee keÀeUele Jemleg®³ee efkebÀceleer keÀceer peemle keÀe
nesleele ³ee®es mHeäerkeÀjCe jeskeÀ[ efMeuuekeÀ o=äerkeÀesveele efouesues veener.
5. Flej IeìkeÀeb®ee efJe®eej kesÀuesuee veener:
meceepee®³ee Hew mee peJeU yeeUieC³ee®³ee meJe³eer, GlHeeove, eEkeÀcele HeeleUer, DeeefLe&keÀ
efJekeÀemee®eer HeeleUer Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee HewMee®³ee ceeieCeerJej ÒeYeeJe He[le Demelees. Hejblet ³ee keWÀefye´pe
meceerkeÀjCeele l³ee®ee efJe®eej kesÀuee veener.
6. ye®ele, iegbleJeCetkeÀ Je jespeieej HeeleUer Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee efJe®eej kesÀuesuee veener:
efkebÀceleHeeleUerJej ye®ele iegbleJeCetkeÀ Je jespeieej HeeleUer ³ee JeemleefJekeÀ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece
nesle Demelees. ns ³ee keWÀefye´pe meceerkeÀjCeeves ue#eele Ies leues veener.
7. HewMee®³ee ceeieCeer®es DeHetCe& efJeMueskeWÀefye´pe meefcekeÀjCeevegmeej HewMee®eer ceeieCeer YekeÌle J³eJenej nslet Je o#elee nslet meeþer®e kesÀueer
peeles. Demes ie=nerle Oejues Deens HeCe meAEsyeepeer®³ee nsletmeeþer HewMee®eer ceeieCeer Demeles. ³eekeÀ[s cee$e ³ee
efme×ebleeves ogue&#e kesÀues Deens.
8. HetCe& jespeieeje®es ®egkeÀer®es ie=nerles:
DeLe&J³eJemLesle HeÀkeÌle HetCe&jespeieej HeeleUer®e Demeles Demes ie=nerle Oejues Deens. HeCe
JeemleefJekeÀ Heenlee HetCe& jespeiee j ner DeJemLee DeYeeJeeves®e Dee{Ules l³eecegUs ns ie=nerle DeJeemleJe Jeeìles.
Jejerue ÒeceeCes jesKe efMeuuekeÀ ¢äerkeÀesCeeJej ìerkeÀe nesle Demeu³eelejer ne efme×ele cenÊJee®ee
ceeveuee iesuee.
efHeÀMej DeeefCe keWÀefye´pe meceerkeÀjCeeb®eer leguevee (Comparison between fisher and
cambridge equations)
De) meec³e :
1) HetCe& jespeieej HeeleUer oesvner meceerkeÀjCeele ie=efnle OejC³eele Deeuesueer Deens.
2) oesvner meceerkeÀjCeevegmeej HewMee®es cetu³e ns HewMee®eer ceeieCeer Je HewMee®ee HegjJeþe ³e eJej DeJeuebyetve
Demeles.munotes.in

Page 116

1163) oesvner meceerkeÀjCeevegmeej eEkeÀcele HeeleUerle nesCeejs yeoue ns HewMee®³ee HeefjCeeceeleerue yeoueecegUs
nesleele Demee efve4) oesvner meceerkeÀjCeevegmeej efceUCeejs efve5) oesvner meceerkeÀjCeevegmeej KDeeefCe Vns IeìkeÀ JesieUs Demeues lejer ³eeceO³es mecevJe³e nesT
MekeÀlees.
6) meceeve meceerkeÀjCes cnCepes efHeÀMej®es DeeefCe je@yeì&meve ³eeb®es nes³e.
Goe.MVPTns efHeÀMej®es lejMPKTns je@yeì&meve®es meceerkeÀjCe nes³e.
HeÀjkeÀ/Yesoë
Jejerue oesvner meceerkeÀjCeeleerue HeÀjkeÀ Heg{erue ÒeceeCes
1) efHeÀMej ³eebveer HewMee®³ee Ye´ceCeJesieeJej DeefOekeÀ Yej efouee lej keWÀefye´pe DeLe&Meem$e%eebveer ye®eleeruee
DeefOekeÀ cenÊJe efoues.
2) HewMee®es cetu³e efveef½ele keÀjleevee efHeÀMej ³eebveer HewMee®³ee HegjJeþîeeuee DeefOekeÀ cenÊJe efoues lej
keWÀefye´pe DeLe&Meeðe%eebveer HewMee®³ee ceeieCeeruee efJeMes3) HewMeeyeeyele efHeÀMe ³eebefve efJe efvece³e ceeO³ece ³ee keÀe³ee&uee cenÊJe efoues lej keWÀefye´pe DeLe&Meeðe%eeveer
HewMee®³ee cetu³e mebûen ³ee keÀe³ee&Jej efJeMes4) efHeÀMej ³eebveer meeceev³e eEkeÀcele HeeleUer®ee efJe®eej kesÀuee lej keWÀefye´pe DeLe&Meeðe%eeveer GHeYee si³e
Jemlet®³ee eEkeÀcele HeeleUer®ee efJe®eej kesÀuee.
5) kegÀjerneje Je n@vemeve ³ee DeLe&Meeðe%eeb®³ee celes efHeÀMej®eer efJe®eej mejCeer mebkegÀef®ele Deens. lej
keWÀefye´pe efJe®eejmejCeer efJemle=le eEkeÀJee Þesÿ Deens.
6) efHeÀMej ³eebveer J³ekeÌ leer®³ee DeeefLe&keÀ Jele&CegkeÀerkeÀ[s ogue&#e kesÀues lej keWÀefye´peMeem$e%eebveer ³eebveer
J³ekeÌleer®ee DeeefLe&keÀ Jele&CegkeÀeruee cenÊJe efoues.
Jejerue ÒeceeCes kesÀef¬eÀve Je efHeÀMej®³ee meceerkeÀjCeeleerue meec³e Je Yeso DeeHeCeeme mHeä keÀjle e
³esF&ue.
8.4 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
Hewmee ns meJe&meeceev³e Demes efJeefvece³ee®es meeOeve Deens. HewMee®³ee Debieer Demeuesu³ee ¬eÀ³eMekeÌleer
³ee iegCeecegUs DeveskeÀ Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjlee ³esles. ³ee l³eeb®³ee iegCeeJe©ve®e l³ee b®es cetu³e þjle
Demeles.
³ee HewMee®es cetu³e DeLe&J³eJemLesle kesÀJne®e efmLej vemeles. l³eele Jemlegb®³ee Je mesJeeb®³ee
eEkeÀceleerleerue Jee{ Je Ieìer vegmeej meelel³eeves yeoue nesle jenleele. DeLee&le ³ee meelel³eeves nesCeeN³ee
yeoueebcegUs DeLe&J ³eJemLesle DeefmLejlee efvecee&Ce nesles. DeMee ³ee DeefmLej HeefjefmLeleer®es ®eueve Jee{ DeeefCe
®eueve Ieì Demes oesve ©Hes Deensle.munotes.in

Page 117

1178.5 ®eueveJee{ (INFLATION)
DeLe&J³eJemLesle pej efJeefJeOe Jemleg Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleerle meelel³eeves Jee{ Ie[tve ³esC³ee®eer
ÒeJe=Êeer Dee{Utve ³esle Demesue lej l³ee efmLeleer®es JeCe&ve DeLe&Meeðeele ®eueveJee{, mHeÀerleer, cegêemHeÀerleer,
YeeJeJee{, ®eueveefJemleej, ®eueveeeflejskeÀ, ®eueveJe=×er, ®eueve efJemHeÀesì DeMee DeveskeÀ meeLe& Meyoeveer
kesÀues peeles .
J³eeK³eeë
1) Òee. ¬eÀeGLej, ``p³ee HeefjefmLeleerle HewMee®es cetu³e keÀceer nesle Demeles cnCepes®e eEkeÀceleer Jee{le
Demeleele DeMee HeefjefmLeleeruee ®eueveJee{ cnCeleele.''
2) Òee. keÀesueyeve&, `` Del³eeefOekeÀ cegêe Del³eble keÀceer Jemlet®ee H eeþueeie keÀjleele.''
3) ne@ì^s : ``®euevee®ee DeefleefjkeÌle HegjJeþe cnCepes ®eueveJee{.''
4) Òee. efHeiet ``GlHeVe ÒeeHleer®³ee ef¬eÀ³esleerue Jee{erHes#ee ceewefêkeÀ GlHeVeeleerue Jee{ peemle ÒeceeCeele
nesles. l³eeJesUer ®eueveJee{ DeefmlelJeele ³es les.''
5) ûesiejer, ``¬eÀ³eMekeÌleer®³ee HeefjCeeceeleerue Demeeceev³ee Je=×er cnCepes mHeÀerleer nes³e.''
6) Òee. kesÀcejj, ``osMeele ®eeueCeeN³ee J³eeHeeje®³ee YeeweflekeÀ HeefjceeCeeHes#ee cegês®es HeefjceeCe peemle
DemeCes cnCepes mHeÀerleer nes³e.''
7) ieesu[ve efJepej : ``p³eeJesUer ceewefêkeÀ ©Heele jeä^er³e GlHeVeJee{er®eeJesie Jemlegiele jeä^er³e
GlHeVeele nesCeeN³ee Jee{er®³ee ceeveeves peemle Demelees. lesJne mHeÀerleer efvecee&Ce nesles.''
8) Òee. me@c³egSuemeve, ``efkebÀceleer DeeefCe GlHee oveKe®e& ³eeb®eer meeceev³e HeeleUer pesJne Jee{les lesJne
eqmHeÀleer efvecee&Ce nesles. ''
9) efceuìveefÖeÀ[ceve : ``osMeeleerue eEkeÀceleHeeleUer cegêeHegjJeþîeeJej DeJeuebyetve Demeles Je cegês®ee
HegjJeþe Jee{uee keÀer eEkeÀceleHeeleUer nUtnUt Jee{t u eeieles. l³eecegUs eqmHeÀleer ner SkeÀ ceewêerkeÀ
Ieìvee Demegve leer meJe&$e Dee{Utve ³esles.''
10) Òee. Hee@ueFbefpeie, ``®eueveJee{ ner DeMeer Demeblegefuele DeJemLee nes³e keÀer p³ee DeJemLesle Kejsoer
MekeÌleer®ee efJemleej Peeu³eecegUs Jemleg®³ee eEk eÀceleer Jee{leele eEkeÀJee eEkeÀceleer Jee{u³eecegUs Kejsoer
MekeÌleer®ee efJemleej neslees.''
11) Òee. kesÀvme ``DeHetCe& jespeieejer®³ee DeJemLesle nesCeejer eEkeÀcele Jee{ cnCepes JeemleefJekeÀ eqmHeÀleer
veJns lej kesÀJeU HetCe& jespeieejer®³ee DeJemL esle eEkeÀceleerle nesCeejer Jee{ cnCepes JeemleefJekeÀ
eqmHeÀleer nes³e.''
12) Òee. iee[&vej De@keÌues -``meeceev³e eEkeÀcele HeeleUer eEkeÀJee eEkeÀceleer®³ee mejemejer oerIe&keÀeU
DeKeb[HeCes ue#eele ³esC³eemeejKeer Ie[tve ³esCeejer Jee{ cnCepes eqmHeÀ leer nes³e.''
13) ueb[ve SkeÀe@vee@efcekeÌme' ves efouesueer J³eeK³ee ``Jemleg®³ee HegjJeþîee®eer Debeflece ce³ee&oe
ieeþu³eeveblej HegjJeþîee®³ee ceeveeves ceeieCeer®es pes DeeefOeke̳e Demeles l³eeuee eqmHeÀleer Demes
cnCeleele.''munotes.in

Page 118

118DeMee ÒekeÀejs ®eueveJ ee{er®³ee keÀeUele efJeefJeOe Jemleg DeeefCe mesJeeb®eer meceepeekeÀ[tve DemeCeejer
SketÀCe ceeieCeer HegjJeþîeeHes#ee peemle Demeles. cnCepes®e ceeieCeer®es HegjJeþîeeJej DeeefOeke̳e ÒemLeeefHele
nesTve Demebletuevee®eer DeJemLee efvecee&Ce nesles.
8.6 YeeJeJee{er®es / ®eueveJee{er®es ÒekeÀej
YeeJeJee{ keÀesCel³ee keÀejCeeves efvecee&Ce nesles l³eeJe©ve YeeJeJee{ eEkeÀJee ®eueveJee{er®es efJeefJeOe
ÒekeÀej He[leele. l³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®es mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes.
8.6.1 Jemlet®³ee eEkeÀcele Jee{er®³ee ojeJe©ve Heg{erue ®eej ÒekeÀej He[leele (Inflation on
the basis of Speed):
1) jebieleer YeeJeJee{ (Creeping Inflation) :
osMeele Jemleg Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleerceO³es nUtnUt Hejbleg keÀceer ojeves Jee{ nesle Demesue lej DeMee
ÒekeÀejeuee jeb ieleer YeeJeJee{ Demes cnCeleele. YeeJeJee{er®ee ne ÒekeÀej meeceev³e Demetve lees
DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeeuee HeeskeÀe³ece jeneru³eeme keÀeueeblejeves osMeele efJeMee ue YeeJeJee{eruee leeW[ ÐeeJes ueeiesue Demesner keÀener
DeLe&Meeðe%eeveer met®eefJeues Deens. DeMee YeeJeJee{er®ee Jesie 5 les 10 ìkeÌkesÀ Demelees.
2) ®eeueleer YeeJeJee{ (Walking Inflation) :
DeMee ÒekeÀej®³ee YeeJeJee{er®es cetU jebiel³ee YeeJeJee{erl eD e m e l e s .j e b i e l ³ e e YeeJeJee{erceO³es
meelel³eeves Jemlegb®³ee eEkeÀceleer Jee{t ueeieu³eeme ®eeueleer YeeJeJee{ efvecee&Ce nesles. DeLee&le jebiel³ee
YeeJeJee{erHes#ee ®eeuel³ee YeeJeJee{erceO³es Jemlet Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleer DeefOekeÀ Jesieeves Jee{ tu e e i e l e e l e .
eEkeÀcele Jee{er®ee ne Jesie 30 les 40 ìkeÌkesÀ He³e¥le Jee{uesuee Demelees DeeefCe ³eeletve®e OeeJel³ee
YeeJeJee{eruee Deeceb$eCe efceUles.
3) OeeJeleer YeeJeJee{ (Running Inflation) :
®eeueleer YeeJeJee{ jesKeC³eeme DeHe³eMe Deeu³eeme DeMe e ÒekeÀej®eer YeeJeJee{ efvecee&Ce nesles.
pesJne Jemlet®³ee eEkeÀceleer Jesieeves Jee{le Demeleele lesJne l³eeuee OeeJeleer YeeJeJee{ Demes cnCeleele. ³ee
YeeJeJee{er®³ee keÀeUele keÀe³eceGlHeVe DemeCeeN³ee Jeiee&®es, cepegjeb®es Je oeefjêîe jsÒe®eb[ neue nesleele. OeeJel³ee YeeJeJee{er®³ee keÀeUele Jemleg®³ee eEkeÀceleer 50ìkeÌkesÀ les 100 ìkeÌkesÀ
He³e¥le Jee{le Demeleele.
4) efJeMeeue YeeJeJee{ (Hyper Inflation) :
pesJne Jemleg Je mesJeeb®³ee efkeÀbceleerle Del³eble Jesieeves Jee{ nesle Demeles lesJne l³eeuee efJeMeeue
efkebÀJee MeerIe´ YeeJeJee{ (Galloping Inflation) Demes cnCeleele. ³ee YeeJeJee{er®³ee keÀeUele Jemlet®³ee
eEkeÀceleer ojjespe eEkeÀJee ojleemeeuee osKeerue Jee{le Demeleele. Demee DevegYeJe peieele DeveskeÀ osMe ele
Deeuesuee Deens. Heefnu³ee cene³eg×eveblej pece&veerle Jemlet®³ee eEkeÀceleer 12,000,000,000,000
Fleke̳ee Heìerves Jee{u³ee nesl³ee. pece&veerleerue ueeskeÀ efHeMeJeerletve Hewmes IesTve yeepeejeuee peele Demele Je
³esleevee Jemlet efMeKeeletve DeeCel eD e m e l e . cnCepes JemletHes#ee HewMee®es DeesPes peemle Demes. ³ee YeeJeJee{er®³ee
keÀeUele Jemlet®³ee eEkeÀceleer efkeÀl³eskeÀ Heìerves Jee{leele.munotes.in

Page 119

119
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 8.2
YeeJeJee{er®³ee Jejerue ®eejner ÒekeÀejeuee ueneve yeeUe®³ee Jee{er®eer GHecee efou³eeme JeeJeies
þjCeej veener. yeeUpevceeuee Deeu³eeveblej keÀener efoJemeeves les jebieles. l³eeveblej ®eeueles, veblej OeeJeles Je
ceesþs Peeu³eeJej efMeIe´lesves HeUles. lemes®e ns YeeJeJee{er®es ÒekeÀej Deensle. ns meJe& ÒekeÀej Jejerue Deeke=Àleer le
mHeä keÀjlee ³esleerue.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es OXDe#eeJej keÀeueeJeOeer oMe&efJeuesuee Demegve OYDe#eeJej eEkeÀcele
HeeleUerleerue Jee{ oMe&efJeueer Deens. lej A,B, C,D ns Je¬eÀ Deveg¬eÀces jebieleer, ®eeueleer, OeeJeleer Je
efJeMeeue YeeJeJee{ oM e&efJeleele ³ee Je¬eÀeJe©ve DeeHeCeeme YeeJeJee{er®eer efmLeleer ®eìkeÀve mecepeles.
8.6.2 MeemekeÀer³e nmle#esHeeJe©ve YeeJeJee{er®es ÒekeÀej (Inflation on the basis of
Govt. Intervention)
³eeceO³es Heg{erue oesve ÒekeÀej He[leele.
1) Kegueer YeeJeJee{ (Open Inflation):
pesJne Meemevee®ee DeLe&J³eJemLesleerue Jemlet Je mesJee®³ee eEkeÀceleerJej keÀesCeleener nmle#esHe vemelees
lesJner peer YeeJeJee{ efvecee&Ce nesles leeruee Kegueer YeeJeJee{ eEkeÀJee cegkeÌleYeeJeJee{ Demes cnCeleele. ³ee
YeeJeJee{er®³e e keÀeUele Meemeve Jemleg Je mesJeeb®³ee efkeÀceleerJej keÀesCelesner efve³eb$eCe ueeJeues peele veener.
yeepeejeleerue Jemleg Je mesJeeb®³ee ceeieCeer HegjJeþîeevegmeej Jemleg Je mesJee®³ee eEkeÀceleer efveef½ele nesleele.
cnCetve DeMee YeeJeJee{eruee ceg keÌle YeeJeJee{ Demes cnCeleele.
2) o[uesueer YeeJeJee{ (Suppressed Inflation):
pesJne Meemeve peerJeveeJeM³ekeÀ Jemleg Je mesJeeb®³ee eEkebÀceleerJej yebOeves Ieeueles Je DeMee Jemleg Je
mesJee®³ee efkeÀceleer efve³ebef$ele þsJeles. l³eeuee o[uesueer Yee JeJee{ Demes cnCeleele. Goe. mJemle Oeev³e
otkeÀeveeletve JeeìHe nesCeejer meeKej, ient, leebotU, [eU, je@kesÀue F. lemes®e Hesì^esue, ef[Pesue, ie@me
Fl³eeoer Jemlet®³ee eEkeÀceleer MeemeveekeÀ[tve efve³ebef$ele þsJeu³ee peeleele. peesHe³e¥le Meemeve Deme se f v e ³ e b $ e C e s
ueeoles leesHe³e¥le ³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleer ce³ee&efole jenleele. Meemeveeves ³ee JemletbJejerue efve³eb$eCes
keÀe{tve Iesleu³eeme o[uesu³ee YeeJeJee{er®es ©Heeblej Kegu³ee YeeJeJee{erle nesles. Yeejleele Hesì^esue efve³eb$eCe
cegkeÌle kesÀuesues Deens. l³eecegUs Hesì^esue®³ee efkebÀceleer meelel³eeves Jee{le Demeleele.munotes.in

Page 120

1208.6.3 keÀeUevegmeej YeeJeJee{ (Inflation on the basis of period):
1) Meeblelee keÀeueerve YeeJeJee{ (Peace Period Inflation):
DeLe&J³eJemLesle Meebleles®³ee keÀe Uele efve³eespevee®³ee ceeO³eceeletve DeeefLe&keÀ efJekeÀeme peueo
ieleerves meeO³e keÀjC³eemeeþer Meemeve efJeefJeOe #es$eeJej ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjles. Meemevee®ee Ke®e&
cnCepes ueeskeÀeb®³ee GlHeVeele Jee{ nes³e. HeefjCeeceer ueeskeÀeb®es GlHe Ve Jee{tve ceeieCeer Jee{les. ceeieCeer®³ee
ceeveeves HegjJeþîeele Jee{ Peeuesueer vemeles. DeMeeJesUer Jemlet Je mesJeeb®³ee efkebÀceleer Jee{leele. ³eeuee
MeebleleekeÀeueerve YeeJeJee{ Demes cnCeleele.
2) ³eg×keÀeueerve YeeJeJee{ (War period Inflation):
pesJne SKeeÐee osMee®es Flej osMeebyejesyej ³eg× meg© Demeles lesJne les osMe DeeHeu³ee osMeeleerue
GlHeeove IeìkeÀ Je meeOevemeeceûeer ³eg× meeefnl³e Je meeceûeer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer JeeHejleele. HeefjCeeceer
peerJeveeJeM³ekeÀ Jemleg Je mesJeeb®eer ìb®eeF& efvecee&Ce nesles. ceeieCeer cee$e keÀe³ece Demeu³eecegUs osMeele
YeeJeJee{ efvecee&Ce nesles. efMeJee³e ³eg×e®³ee keÀeUele Meemevee®ee Ke®e& ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{uesuee
Demelees. l³eecegUs osKeerue YeeJeJee{ ceesþîee ÒeceeCeeJej efvecee&Ce ne sles. l³eeuee®e ³eg×keÀeueerveYeeJeJee{ Demes
cnCeleele.
3) ³eg×esÊej keÀeueerve YeeJeJee{ (Postwar Inflation):
³eg×esÊej keÀeueerve YeeJeJee{ cnCepes ³eg×keÀeUe®ee HeefjCeece nes³e. ³eg× Leebyeu³eeveblej
DeLe&J³eJemLesJej efJekeÀemeeueeieleer osC³eemeeþe r Meemeve osMeeleerue efJeefJeOe #es$eele Goe. Mesleer GÐeesie,
J³eeHeej, JeenlegkeÀ, oUCeJeUCe, mebMeesOeve iegbleJeCetkeÀ Jee{efJeles l³eecegUs ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{tve ceeieCeer
Jee{les efMeJee³e ³eg× keÀeUele DeveskeÀ Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeove yebo kesÀuesues Demeles. ³ee meJee¥®ee HeefjCeece
cnCetve ³eg×esÊej keÀeUele Jemlet Je mesJeeb®³ee efkeÀceleer Jee{tve YeeJeJee{ efvecee&Ce nesles. leeruee®e ³eg×esÊej
keÀeueerve YeeJeJee{ Demes cnCeleele.
[) ceeieCeer Òesefjle DeeefCe Ke®e& Òesefjle YeeJe Jee{ (Demand pull and Cost push
Inflation):
®eueveJee{er®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejele ³ee oesve ÒekeÀejeb®ee cnCepes®e ceeieCeer Òesefjle DeeefCe Ke®e&
Òesefjle ®eueveJee{er®ee meceeJesMe neslees. DeLe&J³eJemLesle ®eueveJee{ keÀe nesles ³eeyeeyele oesve efJe®eej ÒeJeen
efometve ³esleele. SkeÀe efJe®eej ÒeJeenevegmeej ceeieCeerleerue Jee{ercegUs ®eueveJee{ nesles. lej ogmeN³ee
efJe®eejÒeJeenevegmeej GlHeeove Ke®ee&leerue Jee{ercegUs ®eueveJee{ efvecee&Ce nesles l³ee®es meefJemlej
mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes
8.6.4 ceeieCeer Òesefjle (Demand Pull Inflation):
®eueveJee{er®es efme×eble cnCetvener ³eeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees. ³ee ÒekeÀejele Jele&ceeve keÀeUele
Jemletb®eer peer eEkeÀcele Demesue l³ee ®eeuet eEkeÀceleeruee Jemlet Je mesJeeb®eer peer ceeieCeer Demesue leer HegjJeþîeeHes#ee
peemle Demeles. l³eecegUs HegjJeþîeeJej ceeieCeer®es DeefOeke̳e efvecee&Ce nesles. HeefjCeeceer ceeieCeer peemle DeeefCe
HegjJeþe keÀceer ³eecegUs Jemlet®³ee efkebÀceleer Jee{leele. J³eeK³ee, ``ceeieCeerleerue Je=×ercegUs pee r ®eueveJee{
efvecee&Ce nesles efleuee ceeieCeer Òesefjle ®eueveJee{ Demes cnCeleele.'' YeeJeJee{erle pes ceeieCeer®es HegjJeþîeeJej
DeefOeke̳e efvecee&Ce nesles les DeveskeÀ keÀejCeecegUs efvecee&Ce nesles. leer keÀejCes Heg{erueÒeceeCes.munotes.in

Page 121

1211) HetCe&jesp eieejë
DeLe&J³eJemLee pej HetCe& jespeieej HeeleUerJej Demesue lej JeemleJe GlHeVeele Jee{ Ie[tve ³esle
veener Je l³eecegUs eEkeÀceleer Jee{leele Je ceeieCeer Òesefjle ®eueveJee{ efvecee&Ce nesles.
2) iegbleJeCetkeÀ Ke®e& peemle
DeLe&J³eJemLesleerue meeJe &peefvekeÀ #es$eele eEkeÀJee Keepeieer #es$eele peer GlHeeove Meke̳elee Demeles.
l³eeHes#ee iegbleJeCetkeÀ Ke®e& peemle Peeu³eeme ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{tve KejsoerMekeÌleerle Jee{ nesles. Hejbleg
GlHeeove l³ee ÒeceeCeeme Jee{ues veenerlej ®eueveJee{ nes les.
3) peeoe ®eueve efveefce&leer :
mecepee mejkeÀejves veJeerve ®euevee®eer efveefce&leer kesÀueerlej DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®ee HegjJeþe
Jee{lees Hejbleg l³ee ÒeceeCeele GlHeeove Jee{le vemeu³eeves ®eueveJee{ nesles.
4) Heleefveefce&leerë
J³eeHeej er yeBkeÀeceeHe&Àle nesCeeN³ee HeleHewMeeb®³ee efveefce&leercegUs meg×e DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®ee
HegjJeþe peeoe neslees. GlHeeove cee$e l³ee ceeveeves Jee{le veener. HeefjCeeceer ®eueveJee{ nesles.
5) ³eg× keÀeueerve HeefjefmLeleerë
³eg× keÀeUele os Meeleerue GlHeeove meeceûeer ³egd×meeefnl³ee®³ee efveefce&leermeeþer JeeHeju³eecegUs
GHeYeesi³e Jemlegb®es GlHeeove keÀceer nesles. Hejbleg mejkeÀej®³ee ³eg× Ke®ee&cegU sueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{les.
HeefjCeeceer HegjJeþîeeHes#ee ceeieCeer peemle nesTve ®eu eveJee{ nesles.
6) ³eg× He½eele :
³eg×meceeHleerveblej efJemkeÀUerle Peeuesu³ee DeLe&J³eJemLesle ueies®e GlHeeove meg© keÀjlee ³esle
veener. Hejbleg ³eeyeeyele (³eg×keÀeUele) meceepee®³ee oyeuesu³ee ceeieCeer®ee GêskeÀ nesTve ceeieCeer peemle Je
HegjJeþe keÀceer Demeu³eeves ®eueveJee{ nesles.
7) Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee :
Yeeb[Jeuee®³ee meerceevle ueeYe#ecelesle Jee{ Peeu³eeJejner ceeieCeer®es HegjJeþîeeJej DeefOeke̳e
efvecee&Ce nesTve ceeieCeer Òesefjle ®eueveJee{ efvecee&Ce nesles.
8) m ebj#eCe Ke®e& :
mejkeÀej osMee®³ee mebj#eCeeJej ceesþîee ÒeceeCeele Ke®e& keÀjles. l³eecegUs ueeskeÀeb®³ee GlHeVeele
Jee{ nesTve l³eeb®eer KejsoerMekeÌleer Jee{les. Hejbleg p³ee ÒeceeCeele ceeieCeer Jee{les l³ee ÒeceeCeele GlHeeove
Jee{le vemeu³eeves ®euev eJee{ nesles.
9) legìer®es DeboepeHe$ekeÀë
legìer®³ee DeboepeHe$eeleerue legì Ye©ve keÀe{C³eemeeþer Je GlHeVe DeeefCe Ke®e& ³eeb®³eele cesU
meeOeC³eemeeþer Meemeve legìer®³ee DeLe&YejC³ee Debleie&le veJeerve ®eueveeb®eer efveefce&leer keÀjles. l³eecegUs
osMeeleerue HewMee®ee HegjJeþe Jee{lees. Hejblet GlHeeove l³ee ÒeceeCeele Jee{le vemeu³eeves Jee{l³ee ceeieCeer®ee
HeefjceeCe nesTve ®eueveJee{ nesles.munotes.in

Page 122

12210) Jee{leer efve³ee&le :
HejkeÀer³e ®eueve efceUefJeC³eemeeþer efve³ee&le Jee{efJeueer peeles. HeefjCeec eer osMeeleerue Jee{l³ee
ueeskeÀmebK³es®³ee Jee{l³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer Jemlegb®eer keÀcelejlee efvecee&Ce nesTve MesJeìer
®eueveJee{ nesles.
Jejerue meJe& keÀejCeebcegUs ceeieCeer®es HegjJeþîeeJej DeeefOeke̳e efvecee&Ce nesTve ceeieCeer
ÒesefjleYeeJeJee{ efvecee&Ce nesles. ceeieCeerÒesefjle ®eueveJee{er®eer mebkeÀuHevee Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves
DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
ceeieCeer HegjJeþe Je GlHeeove
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 8.3
Deeke=ÀleerceO³es O-XDe#eeJej ceeieCeer Heg jJeþe Je GlHeeove oMe&efJeues Demetve O-YDe#eeJej
eEkeÀcele HeeleUer oMe&efJeuesueer Deens. S-S2ne HegjJeþe Je¬eÀ Demetve Keeuetve Jej cnCepes®e [eJeerkeÀ[tve
GpeJeerkeÀ[s mejkeÀCeeje OeveelcekeÀ Gleeje®ee Deens. "E"efyeot®³ee efþkeÀeCeer DeLe&J³eJemLe sle HetCe&jespeieej
ÒemLeeefHele nesTve HegjJeþe Je¬eÀ O-YDe#eeuee meceeblej neslees.
meg©Jeeleerme DDne ceeieCeerJe¬eÀ SS³ee HegjJeþe Je¬eÀeuee Enîee eEyeotle ísolees. ³ee
meblegkeÀve eEyeot®³ee efþkeÀeCeer ONFleke̳ee GlHeeovee®eer OPFlekeÀer efke Àbcele efveef½ele nesles Je l³ee®e
efþkeÀeCeer DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieej ÒemLeeefHele neslees.
mecepee ceeieCeerle Jee{ Peeueer lej ceeieCeer Je¬eÀ Jej®³ee efoMesves mejkegÀve veJeerve D1-D1ne
ceeieCeerJe¬eÀ SS³ee HegjJeþe Je¬eÀeme E1³eeeEyeot le ísosue ³ee veJeerve meblegueve eEyeot®ee efþkeÀeCeer SketÀCe
GlHeeoveele keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee yeoue ve neslee eEkeÀcele HeeleUer OPJe©ve OP1He³e¥le Jee{les.
mecepee ceeieCeerle DeeCeKeer Jee{ Peeueer lej ceeieCeer Je¬eÀ Jej®³ee yeepetuee mejketÀ veveJeerve
D2D2ne veJeerve ceeieCeer Je¬eÀ S.³ee HegjJeþîee Je¬eÀeuee E2³ee eEyeotle ísosue. ³ee veJeerve meblegueve
eEyeot®³ee efþkeÀeCeer GlHeeoveele keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer Jee{ ve neslee eEkeÀcele cee$e O-P2He³e¥le Jee{sue.
cnCepes®e E³ee HetC e&jespeieeje®³ee eEyeotveblej ceeieCeerle Jee{ Peeu³eeme GlHeeove ve Jee{lee HeÀkeÌle eEkeÀcele
HeeleUer Jee{tve peer ®eueveJee{ efometve ³esles leer cnCepes®e ceeieCeer Òesefjle ®eueveJee{ nes³e.munotes.in

Page 123

1238.6.5 Ke®e& Òesefjle ®eueveJee{ / YeeJeJee{ (Cost push Infl ation)
DeefleefjkeÌle ceeieCeer vemeleeveener ®eueveJee{ nesT MekeÀles ne ¢äerkeÀesve Ke®e&Òesefjle ®eueveJee{
efme×ebleele ceeb[uee Deens. 1950 ®³ee oMekeÀele keÀjC³eele Deeuesu³ee ³ee ÒekeÀejeJej efJeJes®eveevegmeej
GlHeeove Ke®ee&leerue Jee{ercegUs eEke ÀceleJee{ efvecee&Ce nesles. ner eEkeÀceleJee{ oesve ÒekeÀej®eer Demet MekeÀles.
1) Jesleve Òesefjle
2) veHeÀe Òesefjle
1. Jesleve Òesefjle (Wage Push) :
ÞeceerkeÀ mebIeìvee DeeHeu³ee mebIeìerle MekeÌleer®³ee yeUeJej DeeHeu³ee Jesleveele Jee{ Ie[Jetve
DeeCet MekeÀleele. ÞeefcekeÀe®³ee Jesleveele Jee{ Peeu³eeves GlHeeove Ke®e& Jee{lees. Jemleg®³ee eEkeÀceleer
Jee{leele. Hejblet GlHeeoveele cee$e l³ee ÒeceeCeele Jee{ nesle veener.
mebIeìveMekeÌleer®³ee peesjeJej ÞeefcekeÀeb®es pes Jesleve Jee{uesues Demel es. l³eeb®ee HeefjCeece l³eeb®eer
efJeefJeOe Jemlet DeeefCe mesJee meeþer Demeuesueer ceeieCeer Jee{les. Hejblet ÞeefcekeÀeb®³ee GlHeeove #ecelesle Jee{
Peeuesueer vemeu³eeves SketÀCe GlHeeove ve Jee{u³eeme eEkeÀceleer Jee{leele.
DeMee eEkeÀceleer Jee{t u eeieu³ee keÀer ÞeefcekeÀ Hegvne Jee{erJe Jeslevee®eer ceeieCeer keÀjleele. ³eeletve®e
Jesleveeleerue Jee{ercegUs eEkeÀceleJee{ Je eEkeÀceleerue Jee{er cegUs Hegvne JesleveJee{ DeMeer Òeef¬eÀ³ee meelel³eeves
®eeuet jentve Ke®e& Òesefjle ®eueveJee{ efvecee&C en e s l e s .
9)veHeÀe Òesefjle (Profit Push):
GlHeeokeÀner DeeHeu³ee cekeÌlesoejer ÒeYeeJeecegUs eEkeÀceleerle Jee{ keÀ©ve DeefOekeÀeefOekeÀ veHeÀe
efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele Je l³eeletve DeMee ÒekeÀej®eer ®eueveJee{ efvecee&Ce nesles.
DeLee&le veH eÀe ne SketÀCe eEkeÀceleer®ee DeuHemee Yeeie Demeu³eeves GlHeeove Ke®ee&leerue Jee{eruee
keÀejCeerYetle þjCeeje IeìkeÀ cnCetve veHe̳eeHes#ee Jesleve Jee{ ne IeìkeÀ cenÊJee®ee ceeveuee Deens. ner
mebkeÀuHevee Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 8.4 : ceeieCeer HegjJeþe Je GlHeeovemunotes.in

Page 124

124Jejerue Deeke=ÀleerceO³es OXDe#eeJej ceeieCeer HegjJeþe Je GlHeeove lej OYDe#eeJej eEkeÀcele
HeeleUer oMe&efJeuesueer Deens. SSne HegjJeþeJe¬eÀ Demegve lees ON³ee He tCe& jespeieej GlHeeove HeeleUerveblej
O-YDe#eeuee meceeblej Deens. DDne meg©Jeeleer®ee ceeieCeer Je¬eÀ SS HegjJeþe Je¬eÀeme EeEyeotle ísolees
³ee meblegueve eEyeot®³ee efþkeÀeCeer O.NFleke̳ee GlHeeovee®eer O.PFlekeÀer eEkeÀcele efveef½ele nesles mec epee
ÞeefcekeÀeb®³ee Jesleveele Jee{Peeu³eeme S1SneHegjJeþe Je¬eÀ DDceeieCeer Je¬eÀeuee E1³ee eEyeotle ísosue
Je ³ee meceleesue eEyeot®³ee efþkeÀeCeer OP1FlekeÀer eEkeÀcele ON1 FlekesÀ GlHeeove efveef½ele nesF&ue.
cnCepes®e GlHeeove Je jespeieejele Ie ìn e s l e s .
mecepee mejkeÀejves HetCe& jespeieej efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer DeeHeu³ee Ke®ee&le Jee{ kesÀueer.
l³eecegUs ceeieCeer Je¬eÀ D1D1ne veJeerve ceeieCeer Jeke&À S1S³ee HegjJeþeJe¬eÀeme E2³eeeEyeotle ísolees. ³ee
veJeerve meblegueve efyeot®³ee e fþkeÀeCeer HetJeeaHes#ee peemle eEkeÀcele efveef½ele nesF&ue leerOP2FlekeÀer Demesue.
HeefjCeeceer ÞeefcekeÀ DeefOekeÀ Jeslevee®eer ceeieCeer keÀjleerue.
ÞeceerkeÀeb®³ee Jee{l³ee JesleveJee{er®³ee ceeieCeercegUs GlHeeove Ke®ee&le Jee{ nesTve HegjJeþe Je ¬eÀ
S2Sne efceUsue ne HegjJeþeJe¬eÀ D1D1ceeieCeer Je¬eÀele E3¿ee eEyeotle ísosue ³ee meblegueve eEyeot®³ee
efþkeÀeCeer OP3FlekeÀer eEkeÀcele efveef½ele nesF&ue.
Hegvne Meemeve HetCe& jespeieej efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer DeeHeu³ee Ke®ee&le Jee{ keÀjsu e.l³eecegUs
D2D2ne veJeerve ceeieCeer Je¬eÀ S2S³ee HegjJeþe Je¬eÀeme E4³ee eEyeotle ísosue ³ee meblegueve eEyeot®³ee
efþkeÀeCeer O-P4FlekeÀer eEkeÀcele efveef½ele nesF&ue.
SketÀCe®e JesleveJee{ GlHeeove Ke®ee&le Jee{ Je eEkeÀceleJee{ Je Hetvne Jeslev eJee{ Demes ®e¬eÀ megª
jentve Ke®e& Òesefjle ®eueveJee{ DeefmlelJeele ³esles.
8.7 ®eueveJee{er®eer keÀejCes (CAUSES OF INFLATION)
®eueve Jee{ ner ÒeecegK³eeves Jemleg®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeele yeoue Peeu³eecegUs nesle Demeles
DeeefCe ceeieCeer DeeefC e HegjJeþîeele Heg{erue keÀejCeebcegUs yeoue nesleele.
1) mejkeÀejer OeesjCe
HewMee®³ee HegjJeþîeeJej mejkeÀej®es efve³eb$eCe Demeles. mecepee Meemeveeves DeLe&J³eJemLesleerue
HewMee®es ÒeceeCe Jee{efJeues cnCepes efJeefJeOe ceeiee&veer veJeerve Hewmee De Le&J³eJemLesle DeeCeuee lej ceeieCeerHes#ee
HegjJeþe Jee{u³eeves ®eueveJee{ nesles.
2) keÀpee&®es OeesjCe / keÀpe&jesK³eeb®eer Kejsoer
Meemeve meceepee®ee Jee{lee Ke®e& YeeieefJeC³eemeeþer efJeefJeOe ceeiee&veer Yeeb[Jeuee®eer eEkeÀJee HewMee®eer
GYeejCee r keÀjerle Demeles. l³eeleerue peveleskeÀ[tve Iesleues peeCeejs keÀpe& ne meg×e SkeÀ ceeie& Deens. mecepee
Meemeveeves peveleskeÀ[tve kesÀueer peeCeejer keÀpee&®eer ceeieCeer keÀceer kesÀueer. lemes®e ceO³eJeleea yeBkesÀves Kegu³ee
yeepeejele keÀpe& jesK³e eb®eer Kejsoer meg© kesÀueer lej meceepee®es HewMeeleerue GlHeVe Jee{tve ®eueveJee{ nesles.munotes.in

Page 125

1253) keÀjkeÀHeeleë
Meemeveeves keÀj keÀceer kesÀu³eecegUs ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{tve l³eeb®eer ÒeYeeJeerceeieCeer Jee{les. Hejbleg
GlHeeoveeleerue Jee{er®³ee DeYee JeecegUs ®eueveJee{ nesles.
4) meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Jee{ë
meeceepeerkeÀ keÀu³eeCeemeeþer Meemeveeuee DeeHeu³ee Ke®ee&le meelel³eeves Jee{ keÀjeJeer ueeieles.
Jee{l³ee Ke®ee&yejesyej®e ueeskeÀeb®³ee GlHeVeele Jee{ nesTve l³eeb®eer Kejsoer MekeÌleer Jee{les. Hejblet
DeLe&J³eJemLesle GlHeeove lesJe{îee ÒeceeCeele Jee{le vemeu³eeves ®eueveJee{ nesles.
5) legìer®ee DeLe&YejCeeë
³eg×, DeeefLe&keÀ efve³eespeve lemes®e Flej DeveskeÀ meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®³ee ³eespeveemeeþer
Meemeveeuee DeeHeu³ee Ke®ee&le Jee{ keÀjeJeer ueeieles. Hejbleg ne Ke®e& HetCe& keÀjC³eemeeþer GlHeVe cee$e DeHegjs
He[les. DeMee JesUer legìer®³ee DeLe&YejCee®³ee meene³³eeves veJeerve ®eueve DeLe&J³eJemLesle DeeCeues peeles.
HeefjCeeceer HewMee®es ÒeceeCe Jee{tve ceeieCeer Jee{les. Hejbleg leer GlHeeoveeHes#ee peemle nesTve ®eueveJee{ nesles.
6) HeleHegjJeþe :
lespeer®³ee keÀeUele SketÀCe JeeleeJejCe DeeMeeJeeoer Demeles. l³eecegUs yeBkeÀe DeeefCe Flej efJeÊeer³e
mebmLee ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀpe& HegjJeþe keÀjleele. J³eeHeejer yeBk eÀeceeHe&Àle nesle Demeuesu³ee HeleHewMee®³ee
efveefce&leercegUs ®eueveJee{ Ie[tve ³esles.
7) keÀj Jee{er®es OeesjCe:
mejkeÀejves JemletJejerue keÀjeb®³ee ÒeceeCeele Jee{ kesÀu³eeme l³ee®ee HeefjCeece Deefveä neslees.
keÀejCe l³eecegUs GlHeeoveele Ieì nes Tve Jemletb®eer ìb®eeF& efvecee&Ce nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. HeefjCeeceer
®eueveJee{ nesles.
8) GlHeeove Ke®e&:
ÒeYeeJeer keÀeceieej mebIeìvee peeoe Jeslevee®eer ceeieCeer keÀjleele. Jee{l³ee Jesleve ojeyejesyej®e
GlHeeove Ke®ee&le Jee{ nesles. leme s®e ³eg×keÀeU, DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es keÀe³e&¬eÀce F. cegUs GlHeeove
Ke®ee&le Jee{ nesTve ®eueveJee{ nesles.
9) JesleveJee{:
keÀeceieej mebIeìvee ÒeYeeJeer Demeleerue lej l³ee Jee{erJe Jesleveoje®eer ceeieCeer keÀ© MekeÀleele keÀer
p³eecegUs cepetje®e s Jesleve Jee{Jetve l³eeb®eer Kejsoer MekeÌleer Jee{C³eeme ceole nesles. Hejbleg GlHeeove l³ee
ÒeceeCeele Jee{le vemeu³eeves ®eueveJee{ nesles.
10) GlHeeovee®es ÒeceeCe :
osMeeleerue GlHeeovee®es ÒeceeCe ceeieCeer®³ee leguevesves keÀceer Demeu³eeme Jemlet b®eer ìb®eeF& efvecee&Ce
nesTve efkeÀcebleHeeleUer Jee{tve ®eueveJee{ nesles.munotes.in

Page 126

12611) ³eg×efmLeleer :
³eg×keÀeUele osMeeleerue GHeYeesi³e Jemlegb®es GlHeeove keÀceer nesTve ³eg×meeceûeer®es GlHeeove Jee{t
ueeieles. lemes®e Dee³eele meg×e Ieìuesueer efometve ³esles. HeefjCeeceer Debleie&le HegjJeþe keÀceer neslees. Hejbleg
Meemevee®³ee ³ee keÀeUeleerue Jee{l³ee Ke®ee&cegUs ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{le Demeu³eeves ceeieCeer Jee{tve
®eueveJee{ nesles.
12) cekeÌlesoejer mebIeìvee ë
osMeeleerue cekeÌlesoejer mebIe ìvee meeþsyeepeer keÀ©ve DesvekeÀ Jemlegyeeyele ke=Àef$ece ìb®eeF& efvecee&Ce
keÀjleele l³eecegUs ®eueveJee{ Ie[tve ³esles.
13) Keepeieer iegbleJeCetkeÀ Ke®ee&le Jee{ ë
Jee{l³ee DeewÐeesefiekeÀ ÒeieleercegUs meb³eespekeÀevee iegbleJeCetkeÀer®eer ÒesjCee e fceUles. HeefjCeeceer
GlHeeove meeOeveeb®eer ceeieCeer Jee{les. Hejbleg jespeieejer®³ee HeefjefmLeleercegUs GlHeeovee®eer meeOeves GHeueyOe
nesle veenerle. HeefjCeeceer l³eeb®³ee efkebÀceleerJee{tve l³eeb®³ee GlHeVeele Jee{ nesles. ³ee IeìkeÀebkeÀ[tve kesÀ ueer
peeCeejer ceeieCeer Jee{les. Hejblet GlHeeove l³ee ÒeceeCeele Jee{ vemeu³eeves ®eueveJee{ nesles.
14) GlHeeokeÀ meeOeveeb®eer ìb®eeF& ë
Yetceer, Þece, Yeeb[Jeueer meeOeves Je keÀ®®eeceeue F. GlHeeovee®es IeìkeÀ GHeueyOe vemeu³eecegUs
Jemlet®es GlHeeo ve Jee{efJelee ³esle veener. DeMee JesUer ®eueveJee{ ner HegjJeþe keÀceer Demeu³eecegUs nesles.
15) efve³ee&le Jee{ ë
HejkeÀer³e ®eueve ceesþîee ÒeceeCeele efceUefJeC³eemeeþer pej efve³ee&le Jee{le þsJeueer lej osMeele
Jemleg®eer ìb®eeF& efvecee&Ce nesTve ceeieCeer®³ee ÒeceeCeele HegjJeþe ve Peeu³eeves ®eueveJee{ nesles.
16) yeBkeÀeb®es OeesjCeë
DeefuekeÀ[erue keÀeUele yeBkeÀe GHeYeesi³e Jemleg®³ee Kejsoermeeþer nHlesyebo Je meJeueleer®³ee ojeves
keÀpe& HegjJeþe keÀjleele. HeefjCeeceer ueeskeÀeb®eer Kejso erMekeÌleer Jee{tve ®eueveJee{ nesles.
17) osC³eeIesC³ee®ee meceleesueë
pej osMee®³ee Deeblejeä^er³e J³eeHeeje®ee osC³eeIesC³eeleerue meceleesue efyeIe[uee lej Dee³eeleer®³ee
Jee{l³ee ÒeceeCeecegUs Je efve³ee&leer®³ee Ieìl³ee ÒeceeCeecegUs ®eueveJee{erme ÒesjCee efceUles.
18) J³eeHeejer keÀejCesë
keÀ®®eeceeue, jmee³eves FbOeve ³eeb®ee HegjJeþe keÀceer Peeuee lej J³eeHeeje®es ÒeceeCe keÀceer nesles.
Hejblet J³eeHeejer Jemletbvee DeefOekeÀ ceeieCeer Demeu³eeves ®eueveJee{ Ie[tve ³esles.
19) HewMee®ee Ye´ce CeJesieë
DeLe&J³eJemLesle HewMee®ee Ye´ceCeJesie Jee{uee cnCepes ueeskeÀeb®eer jeskeÀ[ ÒeeOeev³e ÒeJe=Êeer keÀceer
nesTve Ke®e& Jee{lees. HeefjCeeceer ®eueveJee{ nesles.munotes.in

Page 127

12720) HetCe&jespeieejë
osMeele HetCe&jespeieej ÒemLeeHeerle Peeu³eeme ueeskeÀeb®es GlH eVe Jee{sue Hejbleg ¿ee ÒeceeCeele
ÞeefcekeÀeb®eer GlHeeove#ecelee Jee{le vemeu³eeves GlHeeove Jee{er DeYeeJeer ®eueve Jee{ nesles.
21) Jee{l³ee Ke®ee&®ee efme×ebleë
HetCe&le: He³ee&³eer Demeuesueer GlHeeovee®es IeìkeÀ GHeueyOe nesle vemeu³eeme Jee{l³ee Ke®ee&®ee
efve³ece keÀe³ee&eqvJele nesTve Jemletb®³ee GlHeeoveele Jee{ nesT ve MekeÀu³eeves ®eueveJee{ nesles.
22) vewmeefie&keÀ DeeHeÊeerë
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es ogDeeHeÊeer® ³ee keÀeUele efJeefJeOe Jemletb®eer ìb®eeF& efvecee&Ce nesTve ®eueveJee{ nesles.
23) DeeefLe&keÀ efJekeÀemeë
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee ÒeeLeefcekeÀ keÀeUele keÀe³ecemJe©Heer efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer efJeefJeOe
ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ/DeeefLe&keÀ meg efJeOee efvecee&Ce keÀjeJ³ee ueeieleele. DeLee&le ³ee megefJeOeeb®ee HeÀueOeejCee
keÀeueeJeOeer oerIe& Demeu³eecegUs ceO³eblejer®³ee keÀeUele GHeYeesi³e Jemletb®eer ìb®eeF& efvecee&Ce nesTve
®eueveJee{ nesles.
24) Flej IeìkeÀë
mebHe -ìeUsyeboer, njleeU, mejkeÀej®es Dee³eele -efve³ee&le OeesjCe Fl³eeoer. IeìkeÀe®ee
HegjJeþîeeJej ÒeYeeJe He[tve ®eueve Jee{ Ie[tve ³esles.
Jejerue efJeefJeOe keÀejCeecegUs DeLe&J³eJemLesle ®eueveeJee{ Ie[tve ³esle Demeles. efmLej DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeemeeþer DeLee&le ¿ee Deef lejskeÀer ®eueveJee{erJej efve³eb$eCe þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
8.8 ®eueveJee{er®es HeefjCeece (EFFECTS OF INFLATION)
®eueveJee{ercegUs HewMee®es cetu³e keÀceer nesTve l³eeb®es DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe IeìkeÀebJej
efJeefJeOe ÒekeÀej®es HeefjCee ce nesleele. l³eevegmeej þUkeÀ Demes HeefjCeece Heg{erue ÒeceeCes.
ADeeefLe&keÀ HeefjCeece
BmeeceeefpekeÀ HeefjCeece
CjepekeÀer³e HeefjCeece
DveweflekeÀ HeefjCeece
De])DeeefLe&keÀ HeefjCeece:
®eueveJee{er®es GlHeeove jespeieej efJelejCe DeeefCe Deee fLe&keÀ efJekeÀemeeJej Heg{erueÒeceeCes HeefjCeece
nesleele.munotes.in

Page 128

128I)GlHeeoveeJejerue HeefjCeeceë
DeeefLe&keÀ HeefjCeeceele GlHeeoveeJejerue HeefjCeece cenÊJeHetCe& þjleele. DeJeemleJe ®eueveenercegUs
GlHeeoveeJej Deefveÿ HejerCeece osleele. les Heg{erue Òece eCes.
1. GlHeeove Ieìë
mebLe ®eueveJee{ GlHeeoveJee{eruee HeesGlHeeoveeJej efle®ee ÒeefleketÀue Òeefleceeve nesTve GlHeeoveele Ieì nesles.
2. ye®ele iegbleJeCetkeÀë
®eueveJee{ercegUs HewMee®es cetu³e k eÀceer nesTve HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer keÀceer nesles. l³eecegUs
ye®eleer®es ÒeceeCe keÀceer nesTve Yeeb[Jeue meb®ee³ee®ee Jesie keÀceer nesC³eeme meg©Jeele nesles. HeefjCeeceer YeefJe<³e
keÀeUele Yeeb[Jeue HegjJeþe keÀceer nesC³ee®ee OeeskeÀe mebYeJel ees lemes®e iegbleJeCetkeÀner HeÀe³eÐee®eer þjle veener.
3. DeveeJeM³ekeÀ GlHeeoveë
®eueveJee{ercegUs GlHeeovee®eer De³eesi³e JeeìCeer nesTve Þeerceble DeefOekeÀ Þeerceble lej iejerye
DeefOekeÀ iejerye nesTve ÞeercebleekeÀ[tve ceeieCeer Demeuesu³ee DeveeJ eM³ekeÀ DeMee ®ewveer®³ee Jemlegb®es GlHeeove
Jee{tve GlHeeove He×leerJej Deefveÿ HeefjCeece neslees.
4. eEkeÀcele DemLew³e&ë
DeLe&J³eJemLesleerue ®eueve Jee{er®³ee Òeef¬eÀ³escegUs eEkeÀcele þjefJeC³ee®eer ef¬eÀ³ee efyeIe[les.
HeefjCeeceer eEkeÀcele DemLe w³e& ÒemLeeHeerle nesTve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej Deefveä HeefjCeece neslees.
5. keÀeUe yeepeej meeþsyeepeerë
DeeflejskeÀer ®eueveJee{ercegUs keÀeUeyeepe Je meeþsyeepeeruee ®eeuevee efceUles. meeþsyeepeerletve
Jemlet®eer ke=Àef$eceìb®eeF& efvecee&Ce nes les Je Òel³e#e GlHeeove keÀe³ee&keÀ[s otue&#e kesÀues peeles.
6. DeLe&J³eJemLesle DemLew³e&ë
Þeerceble J³ekeÌleer®es GlHeVe ®eueveJee{er®³ee keÀeUele Jee{le Demeu³eeves Je l³eeb®eer ®ewefve®³ee
Jemlegmeeþer ceeieCeer Jee{le Demeu³eeves meJe&meeceev³eemeeþ er DeeJeM³ekeÀ þjCeeN³ee DeeJeM³ekeÀ Jemletb®es
GlHeeove IesC³eemeeþer ueeieCeejer meeOevemeeceûeer keÀceer He[les. eEkeÀcele ³eb$eCesleerue efyeIee[, keÀeUeyeepeej
meeþsyeepeer, Je Flej efJeefJeOe keÀejCeecegUs DeLe&J³eJemLesle DemLew³e& efvecee&Ce nesles .
7. efJe¬esÀl³eeb®es Je®e&mJe :
Þeerceblee®³ee GlHeeoveele nesCeeN³ee Jee{ercegUs GlHeeovee®eer ceeieCeer Jee{le peeTve GlHeeove
J³eJemLesle efJe¬esÀl³eeb®ee ÒeYeeJe Jee{t ueeielees. HeefjCeeceer yeepeejele keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer Jemlet efJekeÀueer
peeC³ee®eer Meke̳elee efvecee&Ce nesles.
8.Jemlet®ee opee&:
®eueveJee{er®³ee keÀeUele Jemlet®eer ceeieCeer Jee{le Demeu³eeves keÀesCel³eener Jemletuee yeepeejHesþ
GHeueyOe nesle Demeu³eeves Jemlet®³ee opee&keÀ[s ogue&#e nesTve Jemlegb®ee opee& KeeueeJelee s.munotes.in

Page 129

1299. HewMee®ee Ye´ceCeJesie:
®eueveJee{er®ee keÀeUele HewMee®eer KejsoerMekeÌleer Jesieeves keÀceer nesle Demeu³eeves meenefpekeÀ®e ueeskeÀ
DeeHeueer jesKe efMeuuekeÀ yeensj keÀe{leele. ³ee keÀeUele HewMee®ee Ye´ceCeJesie DeHes#esHes#ee DeefOekeÀ ÒeceeCe ele
Jee{u³ee®es Dee{Ules.
10. oerIe&keÀeueerve HeefjCeeceë
ueeskeÀeb®eer ÒeJe=Êeer Del³eeOeerkeÀ Þeerceble nesC³ee®eer Demeles Je veHeÀe efceUefJeC³ee®eer Demeles.
HeefjCeeceer oerIe&keÀeUele HeÀueoe³eer þjCeejer iegbleJeCetkeÀ keÀceer nesTve DeuHekeÀeUel eerue iegbleJeCetkeÀ Jee{les.
Hejbleg l³eecegUs oerIe&keÀeUele GlHeeove keÀceer nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
11. GlHeeove leb$eë
GlHeeove leb$eele melele yeoue keÀ©ve peemleerpeemle HeÀe³eoe efceUefJeC³ee®ee Òe³elve ³ee
keÀeUele kesÀuee peelees. HeefjC eeceer ³ee mHeOexle efìkeÀeJe Oe© ve MekeÀCeejs GÐeesie yebo He[leele.
II)jespeieejerJejerue HeefjCeeceë
®eueveJee{er®ee jespeieejerJej DevegketÀue HeefjCeece neslees. Jemlet®³ee efkebÀceleer melele Jee{le
Demeu³eeves meb³eespekeÀ veHe̳ee®³ee DeHes#esve s iegbleJeCetkeÀ Jee{efJeleele. DeLe&J³eJemLesle pegv³ee GÐeesieeb®ee
efJekeÀeme Je veefJeve GÐeespekeÀebvee GÐeesie mLeeHeves®eer ÒesjCee efceUle Demeu³eeves GlHeeokeÀe®³ee meeOevee®eer
ceeieCeer Jee{les. l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle yeskeÀej Demeuesu³ee me eOeveebvee keÀece efceUles Je DeLe&J³eJemLesle
HetCe&jespeieeje®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles.
III)efJelejCeeJejerue HeefjCeeceë
GlHeVee®es efJelejCe meceepeeleerue efvejefvejeȳee ueeskeÀeceO³es nesle Demeles. ®eueveJee{ercegUs
keÀener Jeiee&uee DeveHesef#eleHeCes HeÀe³eoe neslees lej keÀenervee vegkeÀmeeve menve keÀjeJes ueeieles.
1) efmLej GlHeVe Jeie&ë
meceepeeleerue keÀener ueeskeÀeb®es GlHeVe efmLe Demeles. Goe þjeefJekeÀ JesleveeJej keÀece keÀjCeejs
efMe#ekeÀ, HesvMevej, mejkeÀejer keÀce&®e ejer, þjeefJekeÀ J³eepeefceUefJeCeejs F. ®eueveJee{er®³ee keÀeUele
Jemletb®³ee efkeÀceleer Jee{u³ee keÀer ¿ee ueeskeÀeb®es JeemleefJekeÀ GlHeVe keÀceer nesles Je jenCeerceeve KeeueeJeles.
2) DeefmLej GlHeVeJeie&ë
meceepeeleerue keÀener ueeskeÀeb®es GlHeVe DeefmLej Demeles. Goe. J³eeHeejer, GlHeeokeÀ, ÞeefcekeÀ,
oueeue, meAEsyeepe F. ®ee ®eueveJee{er®³ee keÀeUele HeÀe³eoe neslees. keÀejCe ³ee keÀeUele l³eeb®es GlHeVe
Jee{les lemes®e DeveHesef#eleHeCes veHeÀe meg×e efceUlees.
3) OevekeÀesë
OevekeÀesuee eEke ÀJee jkeÌkeÀce keÀpee&T osCeeN³ee Jeiee&uee ®eueveJee{er®³ee keÀeUele leesìe neslees.
keÀejCe l³eebvee HetJeea FlekeÀer®e jkeÌkeÀce J³eepeemeefnle Hejle efceUles Je l³ee jkeÀces®eer ¬eÀ³eMekeÌleer HeÀej keÀceer
Demeles. HeefjCeeceer JeemleJe GlHeVe keÀceer jenles.munotes.in

Page 130

1304) $eÝCekeÀesë
$eÝCekeÀesuee ®eueveJee{er®³ee keÀeUele HeÀe³eoe neslees keÀejCe l³eeves pesJne keÀpe& Iesleuesues Demeles
lesJne HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer peemle Demeles. pesJne lees Hewmee Hejle keÀjlees lesJne HewMee®es cetu³e keÀceer
Peeue sues Demeu³eeves KejsoerMekeÌleer keÀceer Peeuesueer Demeles HeefjCeeceer keÀceer Jemletb®eer efJe¬eÀer keÀ©vener keÀpe&
HesÀ[ nesT MekeÀles.
5) GlHeeokeÀë
GlHeeokeÀ Jeiee&uee ®eueveJee{er®³ee keÀeUele HeÀe³eoe neslees. lees DeeHeues HetefJe&®es GlHeeoven er
meceepeele peemle eEkeÀceleeruee efJeketÀ MekeÀlees. Jemleg®³ee GlHeeoveemeeþer ³esCeeje Ke®e& DeeefCe efJe¬eÀer keÀ©ve
efceUCeejer eEkeÀcele ³eele ceesþer leHeÀeJele Demeu³eecegUs DeefleefjkeÌle veHeÀe efceUlees.
6) efJe¬esÀlesë
®eueveJee{er®³ee keÀeU ele efJe¬esÀl³eebvee KetHe HeÀe³eoe neslees. keÀejCe keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee
GlHeeoveeuee ceesþer eEkeÀcele efceUle Demeles.
7) GHeYeeskeÌles ë
GHeYeeskeÌl³eeb®es ®eueveJee{er®³ee keÀeUele vegkeÀmeeve nesles. keÀejCe l³eeuee HetJeea Fleke̳ee®e Jemlet
l³ee®³ee efmLej GlHeVe keÀeUele efceUle veenerle HeefjCeeceer l³eeuee DeeHeu³ee GHeYeesieele Ieì keÀjeJeer
ueeieles.
8) keÀeceieejë
keÀeceieej Jeiee&uee ®eueveJee{er®ee HeÀe³eoe nesle veener. keÀejCe l³eebvee efceUCeejs Jesleve HetJeea®³ee
keÀjejeÒeceeCe s Demeles. Hejbleg yeepeejele Jemlet®³ee eEkeÀceleer Jee{uesu³ee Demeu³eeves l³eeuee DeOeerkeÀ eEkeÀcele
ÐeeJeer ueeieles. DeLee&le SkeÀ HeÀe³eoe keÀeceieejebvee neslees lees cnCepes Jee{l³ee jespeieeje®³ee mebOeercegUs
yeskeÀejer keÀceer nesC³eeme ceole n esles.
9) MeslekeÀjer ë
®eueveJee{er®³ee keÀeUeleerue Jee{l³ee eEkeÀceleer®ee MeslekeÀN³eebvee ceesþe HeÀe³eoe neslees. l³eecegUs
l³eeuee DeeHeu³ee HetJeea®³ee keÀpee&®eer HejleHesÀ[ meg×e keÀjlee ³esCes Meke̳e nesles.
10) iegbleJeCetkeÀ keÀjCeeje Jeie &ë
keÀpe&jesKes, ef[yeW®eme& ceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee ueeskeÀebvee leesìe neslees. keÀejCe l³eeb®³ee
iegbleJeCegkeÀer®es cetu³e keÀceer nesTve ceO³eJeieea³eeb®eer ye®eleÒeJe=Êeer keÀceer nesles. cee$e MesDeme& ceOeerue iegbleJeCetkeÀ
HeÀe³eosMeerj þjles.
11) mejkeÀejë
mejkeÀej®³ee GlHeVeeleerue keÀj ns SkeÀ cenÊJee®es meeOeve Deens. ®eueveJee{er®³ee keÀeUele HetJeea
efveef½ele kesÀuesueer keÀje®eer jkeÌkeÀce Jee{le vemeu³eeves ³ee efmLej keÀjjkeÀces®ee Meemeveeuee HeÀe³eoe nesle
veener.munotes.in

Page 131

13112) Dee³ eele oej :
®eueveJee{ercegUs osMeeleerue Jemleg HejosMeer Jemleg®³ee leguevesves ceneie "jle Demeleerue lej
Dee³eele ojebvee Dee³eele Jee{Jetve DeeHeuee J³eJenej Jee{efJeCes Je HeÀe³eoe efceUefJeCes menpe Meke̳e nesles.
IVDeeefLe&keÀ efJekeÀeme
DeveskeÀ DeLe&Meeðe%eeb®³ee celes DeuHeÒeceeCeele Je meeJekeÀeMe nesCeejer eEkeÀceleJee{ ner DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeeuee DevegketÀue þjCeejer Demeles. keÀener Òemebieer leer®es JeeF&ì HeefjCeecener Heg{erueÒeceeCes nesleele.
1) Demeceeve efJelejCeë
®eueveJee{er®³e e keÀeUele GlHeVee®es efJeefJeOe IeìkeÀebceO³es meceeve efJelejCe nesles. GlHeVee®ee
ceesþe efnmmee veHeÀe efceUefJeC³ee®³ee Jeiee&keÀ[s peeTve l³eeb®eer meerceeble ye®ele Jee{les. p³ee Jeiee&uee leesìe
menve keÀjeJee ueeielees l³eeb®eer ye®ele ÒeJe=Êeer k eÀceer nesles.
2) YejYejeìë
®eueveJee{er®³ee keÀeUele p³ee Jeiee&uee HeÀe³eoe nesTve ye®ele ÒeJe=Êeer Jee{les, ³ee Jee{l³ee
ye®eleer®ee meb³eespekeÀ Jeie& iegbleJeCetkeÀermeeþer GHe³eesie keÀ©ve Iesleele. l³eecegUs GlHeeove, GlHeVe jespeieej
³eele Jee{ ne sTve DeLe&J³eJemLesle YejYejeì nesles.
3) GlHeeove Jee{ :
³ee keÀeUele veHe̳ee®es ÒeceeCe Jee{le Demeu³eecegUs GlHeeoveele Jesieeves Jee{ nesTve DeeefLe&keÀ
efJekeÀemee®ee Jesie Jee{lees.
4) DeveHesef#ele HeefjCeeceë
®eueveJee{ DeveHesef#ele Demesue lej ye®ele, iegbleJeCetkeÀ, jespeieej, GlHeVe ³eeJej efle®es DevegketÀue
HeefjCeece nesTve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeme ceole nesles Demes DeveskeÀ DeLe&Meeðe%eeb®es cele Deens.
5) DeHesef#ele HeefjCeece :
pej ®eueveJee{ DeHesef#ele Demesue lej ueeskeÀeb®eer ye ®ele ÒeJe=Êeer ogye&ue nesles. HewMee®eer Kejsoer
MekeÌleer keÀceer nesle Demeu³eeves ueeskeÀ ye®ele keÀjC³eeHes#ee Ke®e& keÀjC³eeme ÒeJe=Êe nesleele. HeefjCeeceer
Yeeb[Jeue efveefce&leer keÀceer nesle peeTve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej Deefveä HeefjCeece n eslees.
ye) meeceeefpekeÀ HeefjCeeceë
®eueve Jee{er®³ee HeefjefmLeleercegUs DeveskeÀ meeceeefpekeÀ HeefjCeece meg×e Ie[tve ³esleele. Jee{l³ee
eEkeÀceleer yejesyej GlHeeove, jespeieej, GlHeVe ³eele Jee{ nesTve meJe&$e Glmeene®es Je ®ewlev³ee®es
JeeleeJejCe efvecee&Ce nesles.Je efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ mebmLee Goe. MeeUe, efJeefJeOe ÒekeÀej®es ceb[Us
keÌueye F. mebmLee Go³eeuee ³esTve l³eeb®ee efJekeÀeme neslees. l³eeletve®e ueeskeÀeb®eer efJeOee³ekeÀ keÀe³ee&®eer
ÒeJe=Êeer Jee{le peeles.
DeLee& le meceepeeleerue keÀener Jeiee&Jej ®eueveJee{er®es Deefveä HeefjCeece meg×e nesle Demeleele.munotes.in

Page 132

132keÀ) jepekeÀer³e HeefjCeeceë
®eueveJee{er®³ee keÀeUele Jee{l³ee eEkeÀceleercegUs ueeskeÀ MeemeveeJej efìkeÀe keÀ© ueeieleele.
Þeerceble DeefOekeÀ Þeerceble lej iejerye DeefOekeÀ iejerye nesTve DeeefLe&keÀ efJekeÀeUeyeepeej Jee{lees. GlHeeoveeb®ee opee& KeeueeJelees, ueeskeÀeb®eer efveleerceÊee KeeueeJeles, Jee{l³ee
YesoYeeJeebcegUs DejepekeÀlee ceepetve jepekeÀer³e JeeleeJejC eo g e f < e l e nesles.
[) veweflekeÀ HeefjCeeceë
®eueveJee{er®³ee keÀeUele J³eeHeejer Jeie& peemleerle peemle HeÀe³eoe efceUefJeC³eemeeþer
keÀeUe yeepeej keÀjleele. YesmeU, meÆs yeepeer DeMee DeveweflekeÀ ÒeJe=ÊeeR®ee peesj Jee{lees. ueeskeÀeb®³ee
neleeleerue H ewmee Jee{tve l³eebvee DeveskeÀ ÒekeÀej®eer J³emeves ueeieleele keÀer p³eeletve ceeveJeer cetu³eeb®ee Nneme
nesT ueeielees. mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eeb®eer veweflekeÀ HeeleUer Ieme© ueeieles. DeMee DeveskeÀ ÒekeÀej®es Deefveä
HeefjCeece ®eueveJee{er®³ee keÀ eUele efometve ³esleele.
DeMee ÒekeÀejs Jejerue DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e Je veweflekeÀ mJe©Hee®es Fä Deefveä
HeefjCeece DeLe&J³eJemLesle nesleevee efometve ³esleele. DeLee&le ³ee®ee DeLe& DeLe&J³eJemLesle ®eueveJee{ IesT
ve³es Demes veJns. DeLe&J³eJemLesle GlHeeove #es$eele DeeMeeJeeoer JeeleeJejCe þsJeC³eemeeþer, DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeeuee ieleer osC³eemeeþer, DeuHeÒeceeCeele ®eueveJee{ nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Hejbleg efle®ee DeeflejskeÀ
Peeu³eeme Fä HeefjCeeceeSsJepeer Deefveÿ HeefjCee ceefometve ³esleele.
8.9 ®eueveJee{ efve³eb$eCe (CONTROL OF INFLATION)
®eueveJee{er®es DeLe&J³eJemLesJej DeveskeÀ Deefveÿ HeefjCeece nesle Demeleele. meceepee®es jepekeÀer³e
meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ peerJeve efJemkeÀUerle nesle Demeles. l³ee ¢äerves ®e ueveJee{erJej efve³eb$eCe
þsJeC³eemeeþer efJeefJeOe GHee³e kesÀues peeleele. les Heg{erue ÒeceeCes -
De) ®eueve efJeye) jepekeÀeskeÀ) Flej GHee³e
³ee efJeefJeOe GHee³ee®es meefJemlej mHeäerkeÀjC eH e g { e r u eÒ e c e e C e s .
8.9.1 ®eueveefJe®eueveJee{er®³ee keÀeUele DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®es ÒeceeCe Jee{tve SketÀCe Ke®ee&®es ÒeceeCe
Jee{uesues Demeles. DeMee JesUer osMeeleerue ceO³eJeleea yeWkesÀceeHe& Àle ®eueveefJeueeskeÀeb®eer Kejsoer MekeÌleer keÀceer JneJeer ³eemeeþer DeveskeÀ GHee³e kesÀues peeleele. les Heg{erue ÒeceeCes.
1) yeBkeÀ ojë
ceO³eJeleea yeBkeÀ p³ee J³eepee®³ee ojeves J³eeHeejer yeBkeÀebvee keÀpex osl eele eEkeÀJee p³ee ojeves l³ee
J³eeHeejer yeBkeÀeb®³ee ngb[îeeb®es HegveJe&meve keÀjleele l³ee ojeuee yeBkeÀ oj Demes cnCeleele. p³eeJesUer
DeLe&J³eJemLesle ®eueveJee{er®eer HeefjefmLeleer Demeles lesbJne ceO³eJeleea yeBkeÀ DeLe&J³eJemLesleerue Jee{l³ee
HewMee®es ÒeceeCe keÀceer keÀjC³eemeeþer yeBkeÀ ojele Jee{ keÀjles. HeefjCeeceer J³eeHeejer yeBkeÀebvee efceUCeejs keÀpe&munotes.in

Page 133

133ceneie nesle Demeu³eeves les Flejebvee meg×e DeOeerkeÀ J³eepeoj DeekeÀeªve keÀpe& osleele. DeLee&le ³eecegUs
keÀpee&®eer ceeieCeer keÀce er nesles. GlHeVee®³ee DeYeeJeecegUs Jemletb®eer ceeieCeer keÀceer nesTve Jemletb®³ee efkeÀceleer
nUtnUt keÀceer nesle peeleele. DeMee ÒekeÀejs cegês®³ee SketÀCe HegjJeþîeeJej ÒeYeeJe He[tve ®eueveJee{erJej
efve³eb$eCe þsJelee ³esles.
2) Kegu³ee yeepeejel e keÀpe& jesK³eeb®eer efJe¬eÀerë
DeLe&J³eJemLesleerue ®eueveJee{ jesKeC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkeÀ keÀpe& jesKes efJe¬eÀerme keÀe{les. ³ee
keÀpe& jesK³eeb®eer Kejsoer yeBkeÀ Flej DeeefLe&keÀ mebmLee DeeefCe J³ekeÌleer ceeHe&Àle kesÀueer peeles. keÀpe&jesK ³eeceO³es
jesKelee, megjef#elelee Je ueeYelee DeefOekeÀ Demeu³eeves l³eeb®eer Kejsoer ceesþîee ÒeceeCeele efJeefJeOe
IeìkeÀebceeHe&Àle nesle Demeles.
DeLee&le ³ee efþkeÀeCeer SkeÀ cenÊJee®e ieesä nesles leer cnCepes keÀpe& jesK³eeb®³ee efJe¬eÀercegUs
DeLe&J³eJemLesleerue ceesþîee ÒeceeCeeleerue Hewmee ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[s ieesUe neslees. yeepeejeleerue SketÀCe HewMeeb®es
ÒeceeCe keÀceer nesTve Kejsoer®es J³eJenej ceboeJeleele. HeefjCeeceer ®eueveJee{erJej efve³eb$eCe ÒemLeeefHele nesles.
3) jeKeerJe efveOeer®³ee ÒeceeCeele Jee{ ë
osMeeleerue Òel³eskeÀ yeBkesÀuee DeeHeu³eekeÀ[s pecee nesCeeN³ee þsJeer®³ee efJeefMeä DeMee ÒeceeCeele
efveOeer ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[s jeKeerJe mJe©Heele þsJeeJee ueeielees. ®eueveJee{er®³ee keÀeUele ceO³eJeleea yeBkeÀ ³ee
jeKeerJe efveOeer®³ee ÒeceeCeele Jee{ keÀjerle Demeu³eeves yeBkeÀeb®eer keÀpe&HegjJeþîee®eer #ecelee keÀceer nesTve
Heleefveefce&leerJej ce³ee&oe He[les Je ®eueveJee{erJej efve³eb$eCe þsJelee ³esles.
4) keÀpe& Je leejCe ³eebleerue meercee Jee{efJeCesë
J³eeHeejer yeBkeÀe keÀpe&HegjJeþe keÀjerle Demeleevee leejCe eqmJekeÀejle Demeleele. ®eueveJee{er®³ee
keÀeUele ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer yeBkeÀebvee meg®evee osles keÀer eqmJekeÀejuesu³ee leejCeeJej HegJeeaHes#ee keÀceer
keÀpe& efoues peeJes. HeefjCeeceer keÀpe& J³eJenej keÀceer nesTve Heleefveefce&leerJej ce³ee&oe He[leele. He³ee&³eeves
®eueveJee{erJej efve³eb$eCe þsJelee ³esles.
5) GHeYeesi³e keÀpee&Jej efve³eb$eCeë
ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer yeBkeÀeceeHe&Àle efou³ee peele Demeuesu³ee GHeYeesi³e keÀ pee&Jej efve³eb$eCe
ueeoleele. l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle keÀpe& HegjJeþe efve³ebef$ele Peeu³eeves Heleefveefce&leerJej ce³ee&oe He[tve
®eueveJee{ efve³ebef$ele nesles.
6) efJeefOeûee¿e Hewmeeë
®eueveefveefce&leer®eer cekeÌlesoejer ceO³eJeleea yeQkesÀkeÀ [s Deens. Hejbleg DeLe&J³eJemLesleerue ®eueveJee{
jesKeC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkeÀ ®eueveefveefce&leer keÀceer keÀjles. keÀener JesUsme mejkeÀejkeÀ[tvener peemle
efkeÀceleer®³ee veesìe jÎ kesÀu³ee peeleele. l³eecegUs DeLe& J³eJemLesleerue HewMeeb®es Òece eCe keÀceer nesTve
®eueveJee{ efve³ebef$ele nesles.
8.9.2 jepekeÀesmejkeÀej®ee GlHeVe Je Ke®e& J³eJenejebMeer mebyebefOele GHee³e³eespevee cnCepes jep³eefJeÊeer³e GHee³e
nes³e. ®eueveJee{erJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer ³ee Debleie&le Heg{erue GHee³e³eespevee kesÀu³ee peeleele.munotes.in

Page 134

1341. keÀjele Jee{ë
keÀj ne Meemevee®³ee GlHeVee®ee ÒeYeeJeer ceeie& Deens. ®eueveJee{er®³ee keÀeUele Meemeve
JemlegJejerue keÀjeb®³ee ojele Jee{ keÀ©ve eEkeÀJee veJeerve keÀj DeekeÀe©v e ueeskeÀeb®es GlHevve keÀceer keÀ©ve
l³eeb®eer KejsoerMekeÌleer keÀceer keÀ© MekeÀles.
2. mejkeÀejer Ke®ee&le keÀHeeleë
mejkeÀejuee meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeemeeþer DeeHeu³ee Ke®ee&le melele Jee{ keÀjeJeer ueeieles. Hejbleg
®eueveJee{er®³ee keÀeUele Meemev eeves DeeHeu³ee meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le keÀHeele kesÀueer lej ueeskeÀeb®es GlHeVe
keÀceer nesTve l³eeb®eer KejsoerMekeÌleer keÀceer nesC³eeme Je eEkeÀcele efve³ebef$ele þsJeC³eeme ceole nesF&ue.
3. keÀpe& ë
®eueveJee{er®³ee keÀeUele DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®es ÒeceeCe keÀceer keÀjC³eemeeþer Meemeveeves
ueeskeÀebkeÀ[tve keÀpe& Iesleu³eeme ueeskeÀeb®eer KejsoerMekeÌleer keÀceer nesTve eEkeÀceleerJej efve³eb$eCe ÒemLeeefHele
nesF&ue.
4. DeefOeke̳eeb®es DeboepeHe$ekeÀ ë
®eueveJee{er®³ee keÀeUele Meemevee ves DeefOeke̳ee®es DeboepeHe$ekeÀ keÀ©ve DeeHeues GlHeVe ns
Ke®ee&Hes#ee peemle Deens Demes oeKeefJeues. lej DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®es ÒeceeCe efve³ebef$ele þsJelee ³esTve
®eueveJee{ jesKelee ³esles.
5. ye®ele Jee{ë
mejkeÀejves ye®eleerme ÒesjCee Je Òeeslmeenve efou³eeme ueeskeÀeb®eer ye®ele Jee{tve l³eeb®eer
KejsoerMekeÌleer keÀceer nesC³eeme Je HewMee®ee Ye´ceCeJesie keÀceer nesTve ®eueveJee{ efve³ebef$ele keÀjC³eeme ceole
nesles.
6. keÀpe&HesÀ[ ueebyeefJeCesë
mejkeÀejves HetJeea ueeskeÀebkeÀ[tve Iesleuesu³ee keÀpee&®eer cegole mebHeueer lejer DeMee keÀpee&®eer HejleHesÀ[
ve keÀjlee DeMee J³eJeneje®es vegleveerkeÀjCe keÀ©ve keÀpe&HesÀ[ ueebyeCeerJej ìeketÀve ®eueveJee{erJej DeeUe
Ieeuelee ³eslees.
8.9.3 Flej GHee³e (Other Measures) :
³ee Debleie&l e Heg{erue GHee³eeb®ee meceeJesMe neslees.
1. efkebÀcele efve³eb$eCeë
efkebÀcele efve³eb$eCee Debleie&le Jemlegb®³ee eEkeÀceleer®eer DeefOekeÀlece meercee efveef½ele Peeu³eeveblej l³ee
Hes#ee peemle eEkeÀceleer IesCes keÀe³eosMeerjefjl³ee iegvne mecepeuee peelees. ³ee GHee³eecegUs DeLee&le
®eueveJee{erJej DeeUe yemelees.
2. GlHeeove Jee{efJeCesë
®eueveJee{ jesKeC³eemeeþer GlHeeoveele Jee{ keÀjC³eemeeþer GlHeeove meeOeveeb®ee keÀe³e&#ece
JeeHej kesÀuee peelees. ³ee Debleie&le DeveeJeM³ekeÀ GlHeeoveeJej efv e³eb$eCe ìekeÀues peeles. p³ee #es$eelemunotes.in

Page 135

135efkeÀceleJee{er®ee OeeskeÀe DeefOekeÀ Demelees. l³ee #es$eele iegbleJeCetkeÀ Jee{efJeC³eemeeþer Òeeslmeenve efoues peeles.
cekeÌlesoejer efJe©× GHee³e kesÀues peeleele. GlHeeove leb$eele megOeejCee, GHe¬eÀceMeerueles uee Òeeslmeenve,
DeewÐeesefiekeÀ Meeblelesuee cenÊJe, ìb®eeF& YeemeCeeN³ee Jemletb®eer Dee³eele, Fl³eeoer efJeefJeOe GHee³eecegUs
osMeeleerue GlHeeovee®ee HegjJeþe Jee{tve eEkeÀcele Jee{eruee DeeUe yemelees.
3. Jesleve ojë
®eueveJee{erJej efve³eb$eCe þsJe C³eemeeþer keÀeceieejeuee efoues peeCeejs Jesleve ns l³eeb®³ee
keÀe³e&#ecelesvegmeej efoues peeles. Jesleve Jee{er®eer jkeÌkeÀce ye®ele Je keÀpee&®³ee ©Heeves keÀe{tve Iesleueer peeles.
4. JeeìHeë
ìb®eeF& DemeCeeN³ee Hejblet DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee Jemletb®es JeeìHe ³eesi³e eEkeÀceleeruee JneJes
³eemeeþer Keeme J³eJemLee kesÀueer peeles. ³eemeeþer osMeJ³eeHeer ³eb$eCee GYeejeJeer ueeieles. DeLee&le ner He×le
HeÀkeÌle keÀener þjeefJekeÀ JemletbHetjle er®e ce³ee&efole þsJeeJeer ueeieles. l³eecegUs ®eueveJee{ jesKelee ³esles.
SketÀCe®e ®eueveJee{ jesKeC³eemeeþer keÀesCel³eener SkeÀe GHee³ee®ee DeJeuebye keÀ©ve ®eeuele veener.
ceewefêkeÀ, jepekeÀesefGHee³eebJej pejer ce³ee&oe He[le Demeu³eelejer meg×e l³eeb®ee ÒeYeeJe keÀceer nesle veener.
8.10 meejebMe (CONCLUSION)
DeLe&J³eJemLesle Jemlet Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleer melele Jee{u³eecegUs GodYeJeCeejer efmLelee rcnCepes
YeeJeJee{/®eueve efJemleej nes³e. DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esyejesyej leer melele nesle Demeleebvee
peeCeJeles. DeLee&le leer keÀesCel³ee keÀejCeecegUs nesles l³eevegmeej efle®es efJeefJeOe ÒekeÀej efometve ³esleele. DeMeer
ner YeeJeJe e{ DeLe&J³eJemLesle Jemlet®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeele p³ee efJeefJeOe keÀejCeebcegUs yeoue Ie[tve
³esleele. l³eecegUs nesleevee efometve ³esles. ce³ee&oerle ®eueveJee{ ner DeLe&J³eJemLes®³ee efnlee®eer Demeles Hejblet
efle®ee DeeflejskeÀ Peeuee keÀer l³ ee®es DeveskeÀ ogDeLee&le ¿ee ogDemeleele. ³eeefMeJee³e Flej ner keÀener GHee³e k eÀ©ve leer efve³eb$eerle keÀjlee ³esles.
8.11 ÒeMve
1) ®eueveJee{ cnCepes keÀe³e? Jemleg®³ee eEkeÀceleer Jee{ervegmeej ®eueveJee{er®es efJeefJeOe ÒekeÀej mHeä
keÀje.
2) MeemekeÀer³e nmle#esHe Je keÀeUevegmeej YeeJeJee{er®es keÀesCeles ÒekeÀej He[leele ?
3) ®eueveJee{er®³ee efJeefJeOe keÀejCeeb®eer ®e®ee& keÀje.
4) ®eueveJee{er®³ee efJeefJeOe HeefjCeeceebJej DeeHeues cele ceeb[e.
5) ®eueveJee{ jesKeC³ee®es ceewefêkeÀ GHee³e mHeä keÀje.
6) ®eueveJee{erJej jepekeÀesef7) HewMee®³ee ceeieCeer yeeyele meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve mHeä keÀje.munotes.in

Page 136

1368) HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele Demeuesu³ee veJemeveeleveJeeoer ¢äerkeÀesvee®eer ®e®ee& keÀje.
9) jesKelee Hemebleer cnCepes keÀe³e? jesKe jke ÌkeÀce yeeUieC³eeceeies ueeskeÀeb®es nslet keÀesCeles Demeleele?
10) efÖeÀ[ceve ³eeb®eer HewMee®³ee ceeieCeer®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
11) HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje
1. ceeieCeer Òesefjle Je Ke®e& Òesefjle YeeJeJee{
2. Hewmee ³ee mebkeÀuHevesyeeyele meveel eveJeeoer ¢äerkeÀesve Je kesÀvme®ee ¢äerkeÀesve.
12) efìHee efuene
1. jesKeles®ee meeHeUe
2. J³eJenej nslet
3. o#elee nslet
4. HeefjkeÀuHeve nsle
5. Jesleve Òesefjle veHeÀe Òesefjle YeeJeJee{
6. ®eueveJee{er®es DeeefLe&keÀ HeefjCeece
7. ®eueveJee{e rJejerue ceewêerkeÀ GHee³e
8. ®eueveJee{erJejerue jepekeÀesefmunotes.in